П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 614
СИНТАКСИС сапты п ісп екп ен бірер рет т олгап ш ы ққан (Ақышев). Екінші үйден жсиіпақ жүзді, домалақ түмсық келіншек шықты (Әуезов). Осы сөйлем- дерде күміс сапты, жалпақ жүзді зат есім мен қаты сты қ сын есімдері піспек және келіншек сөзімен қабыса байланысқан сөз тіркестерін қүрап отыр. Осындағы күміс сапты мен жалпақ жүзді бағыныңқы сыңарларының орқайсысы жеке-дара толық мағыналы сөздер. Бірақ сонысына қара- м астан, сапты немесе ж үзді қ а ты ст ы қ сы н есімдері ж еке-ж еке басы ңқы піспек, келіншек сөздерімен соз тіркесін қүрай алмайды. Өйткені онда онша мағыналық байланыс бола бермейді. Олардың мағынасы озінен бүрынғы создермен бірлікте ғана айқындала түспек. Сонда ол сөздер күміс, жалпақ зат есімдерінің қосақталуы арқы- лы жүмсалғанда нақтыланып, сөз тіркестерінің толық сыңары қызметінде жүмсалмақ. Олай болса -лы, -л/қатыстық сын есімдері, бір жағынан, оздері соз тіркесінің бір сыңары қызметінде жүмсалға- нымен, екінші жағынан, осы тәрізді жүрнақты сөздерде ондай қасиет бола бермейді екен. Зерт- тей келгенімізде, -лы, -лі жүрнақты сөз тіркесін қосалқы мына жағдайларда қажет етеді: а) б ағы н ы ң қы сы ңарды ң негізгі сөзі зат есімнен жасалған -лы, -лі жүрнақты сын есім де, оған зат есім қосақталғанда. Кесек денелі Нартай азырақ бөгеле берді (Мүсірепов). Мүндай кезде бағыныңқы сыңарлар сол түйдегімен заттың не- д ен істелгендігін, үқсату ы н т.б. қаси еттерін білдіріп, анықтауыштық қатынаста жүмсалады; ә) негізгі тірек сөз -лы, -лі жүрнақты қатыс- тық сын есімге сын есімдер қосақталып жүмсал- ғанда. Хатшы арық, орақ мүрынды, қара көзді жігіт (Ерубаев). Жақпар тастың астында қызыл тонды қыз жатыр (Қазақтың халық жүмбағы). Қалың қас- ты, қара көзді, ат жақты келген ардагер агамен хат-хабар алысып, әңгімелесіп жүргеніме бірнеше жыл болды (Бейісқүлов). б) негізгі сыңары -лы, -лі жүрнақты қатыс- тық сын есімге сан есім қосақталып жүмсалған- да. Асыл ананы бірден мәңгілікке әкеткен сол бір түйелі адам сияқты болады да түрады (Жүнісов). в) негізгі сыңары -лы, -лі қатыстық сын есімі мен есімдік арқылы жасалғанда. Осы бір кеселді мінез кіші апамнан неге шыга береді (Әуезов). г) негізгі сыңары -лы, -лі қатыстық сын есімі мен күшейтпелі шырайлы сын есім арқылы жа- салғанда. Аса шат нүрлы жүзбен қуанып кетті (Есенжанов). д) бағыныңқы сыңары -лы, -лі ж үрнақты түрақты тіркес арқылы жасалғанда. Жиырма ата- ның ішінде айқыш-үйқыш, ілік-шатыс қарга та- мырлы түзақ шырмауыгы жатады (Әуезов). е) негізгі сыңары -лы, -лі қатыстық сын есімі мен күшейткіш үстеу қатыстық сын есім арқы- лы жүмсалғанда. Оның қыстауы қалың шалгын- ды, мол тогайлы, ең бір қүйқалы қыстау еді (Әуезов). ж) негізгі сыңары -лы, -лі жүрнақты қатыс- тық сын есім мен сан есімдер арқылы жүмсал- ғанда. Төрт-бес атты жолаушы келеді (Әуезов). з) -лы, -лі жүрнақты қосарлы сөздер арқылы жүмсалғанда. Үйелмелі-сүйелмелі қызыл қарын жас балалары көп момын шаруа (“Жүлдыз”). 3. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|