П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
623 3. З а т т ы ң к ү й і н б і л д і р е т і н е с і м д е р. Бар, жоқ, көп, аз, мәлім, бәрібір, мумкін тәрізді заттың әр алуан күйін білдіретін есімдер сөз тіркесінің қүрамында басыңқы бо- лып көбірек айтылады: Астында семіз сары жорга аты бар (Әуезов). Аспанда сиіақандай булт жоқ (Мүқанов). Сақтықта қорлық жоқ (Мақал). Әуел- ден сулу жайы бізге мәлім (Абай). Әйелдердің сай- лауга да, сайлануга да правосы еркектермен бірдей (Конституциядан). Біткен іске сышиы көп (Ма- қал). Сан есімдер мен есімдіктер жоғарғыдай есімді сөз тіркесінің меңгеруші сыңары ретінде өте аз кездеседі: Басқада қулақ екеу болса, секретарьда төртеу. Есжан, ол жақта ... егіске дайындық қалай? (Мүсірепов). Ішінде қазақтан төртеуміз (М үқанов). Ондай сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарлары барыс, жатыс, шығыс көмектес жалғаулы зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік (есімше, қимыл есімі), үстеу, негізғі түйдектелген комекші сөздер болады. Ондай кезде олар дара және күрделі түрде де жүмсалады. Негізінде бағыныңқы сыңар барыс, табыс, жатыс, көмектес жалғаулы сөздер көбіне дара жүмсалады. Алайда сол дара жүмсалатын сөздер яғни белгілі сөз таптары сол септіктерде Айдос Бақбергеновке берді, жиырма бесті бөліңіз, шақы- рып келуге жіберді тәрізді бағыныңқы сыңарлары күрделі зат есім, сын есім, сан есім етістік ретінде келіп те күрделену процестері болатыны тілімізде өте көп. Б ағы ны ңқы сыңарларының бүлайша күрделенуі онша қиындық келтірмесе керек. Сол жалпы бағыныңқы сыңардағы создер зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, қимыл есімі мен есімшелер болатыны белгілі. Осының ішіндегі зат есім, есімдіктер және заттанған сын есім, сан есім, есімше немесе қимыл есімдері де әр уақытта анық- •тауыш «өздерді қажет ететіні сөзсіз. Сол бағы- ныңқы сыңардағы сөздердің өзі екі түрлі жағ- дайда: 1) сөл септіктегі сөздер дара, яғни өз ал- дына бағыныңқы сыңарда жеке-жеке қөлданыла алатын дәрежеде болса; 2) кейде ондай септіктегі создер өз алдына жеке қолданғанда мағыналық түтастығы жетпей, озіне міндетті түрде басқа бір сөздерді жетегіне алғанда ғана жүмсалады. Жал- пы сын есім, сан есім, кейбір есімдік, есімшелер затқа қатысты бөлып анықтауыштық қатынаста жүмсалады деп білеміз. Сондықтан 'да тілде сын есімдердің зат есіммен тіркесі, сан есімдердің зат есімдермен тіркесі, есімшелердің зат есімдермен тіркесі делінетін тараулар беріліп отырғаны белгілі. Бүған қарағанда кез келген сын есім, сан есім, есімдік пен есімше қалайда бағыныңқы сыңарда ғана жүмсалуға тиісті. Дегенмен бүл қағидаға келе де бермейтін жайттар бар. Сонда ол сәз тап- тары қаншалықты есімдерге анықтауыштық қаты- наста жүмсалғанымен, контексте кейде сол өзі қатысты сөз таптарымен (зат есім, кейде оның орнына жүмсалатын заттанған соз таптары) ма- ғыналық бірлікте топ қүрайды да, күрделенуші элемент ретінде жүмсалады. Б агы н ы н қ ы сы ңары күрделі есім ді сөз тіркестері. Бағыныңқы сыңары барыс жалғаулы күрделі сөз тіркестерінің төмендегідей түрлері бар: а) Багыныңқы сынары зат есімді сөз тіркестері. С е п т ік ж а л ғ а у ы н ы ң а ш ы қ ж ә н е ж а с ы р ы н түріндегі зат есімдер мен зат есімнің тіркесі ар- қылы жасалады. Теріскейліктердің урдісіне Нусқа- баев бурыннан қанық. Бул аймақтың аумагы Бель- гияның колеміне пара-пар (Әлімқүлов). Орман іші әскери адамдарга толы. Тарих, пәлсапа, көркем әдебиетке жетік (Жомішев). ә) Сын есім мен барыс жалғаулы зат есімнің тіркесі арқылы жасалады. Куніне бір рет ботқа, баланың қалыпты өсуіне керекті витаминдерге бай қара нан жеген дурыс (“ҚӘ”). б) Сан есім мен зат есімнің тіркесі арқылы жасалады: Ягни жуз алныс Ертіске тең. Америка Қурама Штаттарындагы су қорынан 2,5 есе көп (“Ж үлдыз” ). в) Есімдік пен барыс жалғаулы зат есімнің тіркесі арқылы жасалады: Шоп ол жерге оте зәру (Ж әтш еъ). Жугері сол малга азық, уқтың ба?( Ахта- нов). г) Қосарлы зат есімдер арқылы: Оның олеңдері қимыл-қозгалысқа, озгеріс-қубылысқа толь/(“ ҚӘ”). ғ) Бағыныңқы сыңары ілік жалғаулы зат есім мен есімді күрделі соз тіркестерінен жасалады: “Оз улесін' алып қалуга дайын көршілестеріміз болганы журттың боріне тән (Жәмішев). д) Б а ғы н ы ң қ ы сы ңары барыс ж алғаулы етістікті күрделі соз тіркестері арқылы жасала- ды. Е тістіктерд ің іш інде бары с ж алғауы нда ж үм салаты ндары негізінде қи м ы л есімі мен есім ш е. К үрделену үш ін қо сы л аты н оларға қосы м ш а дәнекерлер коп, аз кездесетін сын есімдер, септік жалғаулы создер, косемше ондай етістіктермен бірлікте, сол тобымен күрделі ба- ғы ны ңқы сыңар жасалады: Үіиеуінің боранда жургеніне уш сагат (Жәмішев). Махамбеттің жалгыз уй отырганына уш айдың жузі (Әлімқүлов). Ол ... улкендерді еріксіз қатты жургізудің айла- сын тапқанына дон риза (Әуезов). 1. Багынынқы сынары жатыс жалғаулы күрделі соз тіркестері. а) Жатыс жалғаулы зат есімге сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады: Қар жамылган кең жазықта қозгалыс бугін тым куіиті (Мүсірепов). |