П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
625 луы осы негізінде. Өйткені ол сөз таптары озара немесе басқа соз таптары н озіне бағындыра жүмсалуы ерекше қызмет атқарады. Қабысу басыңқы сыңарына қарай есімді және етістікті, матасу тек есімді, ал меңгеру есімді, етістікті деп болінеді. Осы жағынан алғанда соз тіркестерінің байланысу формалары, олардың ба- сыңқы сыңарының арасында озіндік айырмашы- лы қ бар. Бүл айырмашылық сөз тіркестерінің өз ішінде әр түрлі болса, екіншіден, сойлемдегі ба- яндауыштың да түрлерінен келгенде де тағы да ара қатынасы бір бола бермейді. Сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары кобіне есімді, етістікті делінетін болса, ал сөйлемдегі ти- янақтаушы баяндауыштарды есімді, етістікті және қүрама баяндауыш деп үшке бөліп қарастыра- мыз. Әрине, біз бүл арада сөз тіркестерінің есімді, етістікті түрлері м ен баяндауы ш ты ң есім ді, етістікті түрлерінің өзара сай екендігін, бірін-бірі әрі сөз тіркесі, әрі сөйлем мүшесі жағынан жан- жақты айқындалатынына дау келтірмейміз. Осы арада негізгі мәселе қүрама баяндауыш пен сөз тіркестерінің меңгере байланысу форма- сындағы ортақ меңгеру түрі туралы болмақ. Жалпы алғанда, қүрама баяндауыш есЫді ба- яндауыштың негізінде жасалатыны белгілі. Осы күнге дейін есімді, етістікті баяндауыштардың барлық оқулықтарда да арнайы берілуі жалпы о л а р д ы ң тіл д егі қ а л ы п т ы о р н ы н ы ң д ү р ы с көрсетілуінен. Міне, осы сияқты жан-жақты конструкция- лы қүрама баяндауыштар сойлемді тиянақтауда басты түлға. Бірақ мүндай баяндауыштардың түрі тек сөйлем мүшесінде арнайы қарастырылып, әзіндік орын беріледі де, ал ондай конструкция- ны сөз тіркесінің бір байланысу формасында ғана қарастырылу коңілге онша қона бермейді. Бүл 'пікірле)эге қарағанда, меңгерудің басыңқы сыңа- рының есім мен көмекші етістіктерден қүралып келуі қ а зір гі тіл д ік м атер и ал д ар д ан ай қ ы н корінеді. Орыс тіл білім і си я қ ты қ а з а қ тіл білімінде де оны ортақ меңгеру деп атайды. Бүл фактілерге қарағанда, тілде бүрыннан айтылып келе жатқан қүрама баяндауыш пен ортақ меңгерудің арасы ндағы айы рм аш ы лы қ б ір ін ің соз тір кесі, екін ш ісін ің жай сойлем синтаксисінде қаралатындығынан. Екеуінің аты әр түрлі болғанымен тілде жасалуы бір. Бірақ қүрама баяндауышты тілдік факті ретінде коп қолданып келгеніміз де, ал ортақ меңгеру тек бір байланысу формасында қарастырылып жүр. Тілде үнемі озгеру, жаңару процесі болып түратыны белгілі. Егер осы күнге дейінгі әдебиет- терде есім мен ком екш і етістіктер тобы тек меңгерілген басыңқы қызметте жүмсалады деп қана айтылып келсе, ал қазіргі әдеби тілдің ма- териалынан тіпті ондай комекші сөздер енді ма- таса, қабыса байланысқан сәз тіркестерінің де басы ңқы сыңарларында қосақтала жүмсалып, озіндік жаңа конструкциялардың пайда болған- дығын коруге болады. Бүған қарағанда, қүрама баяндауыштағы он- дай ерекш еліктер, түптеп келгенде, енді соз тіркестерінің басыңқы сыңарларына да негіз бо- луы керек дей келіп, бүдан былайғы жерде біз баяндауыштардың түрлері сияқты соз тіркестерін де басыңқы сыңарына қарай есімді, етістікті және ортақ басы ңқы етіп үшке беруді жон көрдік. Сонда ортақ басыңқы енді тек меңгеріле байла- нысқан соз тіркестерінде ғана емес, қабыса, ма- таса байланысқан соз тіркестеріне де тән. Осы- дан байланысу формаларын басыңқы сыңарла- рына қарай былай топтап бөлеміз. етістікті меңгеру Меңгеру ‘^ ^ 7 " ----- есімді меңгеру — ортақ меңгеру етістікті қабысу Қабысу ------ есімді қабысу " ‘— ортақ қабысу Матасу ------ есімді матасу ортақ матасу Сонда сөз тіркесінің ортақ басыңқы сыңары есімдер мен көмекші етістіктердің тіркесі арқы- лы жасалады. I. Ортақ меңгеріле байланысқан сөз тіркестері. Ортақ меңгерудің бағы ны ңқы сыңарлары барыс, табыс, жатыс, комектес жалғаулы зат есім, есімдік, сан есім, есімше, үстеу соз таптары бо- лады. Ол кобіне толықтауыш тық, сол сияқты пысықтауыштық қатынаста да жүмсалады. Он- дай кезде басыңқы сыңары үнемі күрделі болып келеді, ал бағыныңқы сыңарлары дара да, күрделі де түрде бола береді. Барыс жалғаулы тіркестер: Ол қазақ байла- рына жалшы болды (Әбішев). Әпкем маган бауыр гана емес, шешем сияқты еді (Молдағалиев). Та- быс септікті тіркестер: Сабырлы, созге шешен, ақыл- ды Жанайдарды Кенесары ерекше жақсы коретін (Жүнісов). Шығыс жалғаулы тіркестер: Алтын Арқа қашаннан түйық, тымырсық емес (Қабдо- лов). Комектес жалғаулы тіркестер: Мен Мурат- пен біраздан бері жолдас едім (Әбішев). |