П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- III. Ортақ матаса байланысқан соз тіркестері.
| 4. Үстеу - ортақ басыңқы. Біз бугін екеу едік,
енді ушеу болдық (Ерубаев). Міне, осы сөйлемдер қазір, бугін үстеулері жаман емеспіз, екеу едік, ушеу болдық сөздерімен қабыса байланысып түр. III. Ортақ матаса байланысқан соз тіркестері. Қазіргі тілдік зерттеулерде матасудың екінші сыңары тек есімдерден ғана бөлады деп айтылып жүр. Алайда, әдеби шығармалардағы мынадай мысалдар матасудың II сыңары жаңаша қарауды талап етеді. Жан-жануар болып жаралганның сулуы екен (Мүсірепов). Сиырларды сауатын менің ше- шем болат ы н ( “ Қ а з а қ ә д е б и е т і” ) - д е ген сөйлемдердегі екен, болатын көмекші етістіктер матасуды ң б ағы ны ңқы сы ңарлары на тікелей қатысты бөлып отыр. Тәуелді жалғаулы сөз әдетте сөйлемді тиянақтай бермейді. Ондай баяндауыш бөлуы үшін өның бастауышы да тәуелдік жалғау- да түруы тиіс. Дегенмен тәуелдік жалғаулы сөздер енді көмекші етістіктермен тіркесте ғана сөйлемді тиянақтау процесіне ие болып отыр. Осы себеп- тен де ілік жалғаулы есімдер енді есімдер мен көмекші етістіктер төбымен сөз тіркесі қүрай- тын дәрежеге ие. Зейнеп осал жердің қызы емес (Есенберлин). Сарыозектің өңірі мыңгырган, ма- мырлаган малдың өрісі екен (Айтматөв). Ж а- манның жақсысы болганша, жақсының жаманы бол (Маржан сөз). Уақытша міне тур деп берген маиіинаның көмегі еді (“Жүлдыз”). Бул екеуі улкен сенім нің, улк ен адалды қт ы ң адамдары еді (М үсірепөв). Онда сібір қазақтары жайындагы ереж ені ш ы гарган пат ш аны ң оң қолы С пиранскийдің өзі еді (Е с е н б е р л и н ). Осы сөйлемдердегі матасудың басы ңқы сыңарлары тәуеддік жалғаулы сөздер мен көмекші етістіктер арқылы келген өртақ басыңқылы матаса байла- нысқан сөз тіркестері. Оларды бағыныңқы сы- ңарларына қарай былай көрсетуге болады. 3 а т е с і м: Байыганда да бас имес, ол адамның әмізі еді. Адам жузімнің бутагы емес, оның басын қырқып тастаудан қорқу керек (Сәз атасы). С а н е с і м: Қазіргідей курделі заманда, аумалы-токпелі заманда, ел басқару екінің бірінің емес-ау, мыңның бірінің қолынан келе бермейтін ерекше ерлік (“Қ азақ әдебиеті”). Кеше кім едің. Енді кімсің? Мен ушін екінің бірі едің (Әбішев). Е с і м д і к: Қап! Ол менің қақпаным, ол менің тулкім еді гой (Мырза). Менің кім болгым келер еді? - шын монінде улы суретиіі (Шашкин). Мен сіздің елдің қызы едім. Сондықтан да сізге жэрдем беріп отырмын (“Ж үлдыз”). Ү с т е у: Ал біз сол ертеңнің адамдары бол- сақ, ана мект епт е оқын журген уландар ше (“Ж үлдыз”). Сөнымен, біз сөз тіркесін басыңқы сыңары- на қарай енді есімді, етістікті, өртақ басыңқылы деп төптай келіп, іштей өртақ қабыса байланыс- қан сөз тіркесі, ортақ матаса байланысқан сөз тіркесі, өртақ меңгеріле байланысқан сөз тіркестер деп бөлуді практикалық та, теориялық та жағы- нан дүрыс деп білеміз. О ртақ меңгерудің коне ескерткіш тер мен қазіргі тілімізде кеп кездесетіндігі сияқты, ортақ матасу, ортақ қабысу да қазіргі тілдік қолданыс- та мол кездеседі. Міне осындай сөз тіркестерінің басы ңқы сыңарларын ортақ қабыса, ортақ матаса байла- нысқан деп атауды жөн кәрдік. Ойткені ондай басыңқы сыңарларды не есімді, не етістікті ба- сыңқы сыңарларымен бір деп атауға келмейді. |