П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| суалмаған
(сиыр) деген бір-ақ сөз бо- лып шығады. Егер мұндағы төрт буынның екпіні екеу болса, оны су алм аған (құды қ) деп, үшеу болса, су ал маған деп ұғуымызға болар еді дейді. -Иікпіннің грамматикалық формалардың ма- ғынасы мен сөздердің лексикалы қ (семантика) мағынасын ажырату қабілетіне байланысты қыз- метін оның сигнификатив қызметі деп атайды. Демек, екпіннің сигнификатив қызметінің екі жағы бар: бірі - грамматикалық формаларды бір- бірінен ажырату, екіншісі - сөздерді лексикалық- семантикалы қ тұрғы дан бір-бірінен ажырату. М ұның қазақ тілінде байқалатыны - көбіне-көп алғаш қы сы . Қазақ тіліндегі екпіннің бірқатар грамматикалық формаларды ажырату қабілеті бар^ Сы рт көрінісі ж ағы нан бір-бірінен айна қатесіз дөп түсіп жатқанымен, әрқайсысы өз ал- ды на бөлек-бөлек грамматикалық м ағы н ан ы ң , тіптен кейде грам м ати кал ы қ к атегө р и я н ы ң көрсеткіші бөп табылатын фөрмаларды ажыра- туда қазақ тілінде екпіннің атқараты н қызметі елеулі. Д4әселен, біз баламыз - біздің баламыз деген мысалдардағы бала сөзіне ж алғанғанл/ь/з қөсымшасының алғашқысы - жіктік жалғауы да, кейінгісі - тәуелдік жалғауы. О сындағы қөсы м - ша қабылдап тұрған баламыз деген сөзді жеке алып қарайтын бөлсақ, өның құрамындағы -мыз- дың қандай қөсымша екенін ажыратуғаңегіз бө- ларлы қ бір-ақ дэйек бар, өл - екпін. Егер өл екпінсіз айтылса, жіктік жалғауы бөлады да, ек- пінмен айтылса, тәуелдікжалғауы бөлады. Бұлай бөлатыны жіктік жалғауы қазақ тілінде екпін қабылдамайтын қөсымшалар төбына жатады да, тәуелдік жалғауы керісінше, үнемі екпінмен ай- ты лады / Қазақ тіліндегі қөсымшалардың әр түрінің екпін қабылдау қабілеті әр басқа. Тәуелдік жалға- уымен қатар тілімізде екпін қабылдауға бейім тұра- тын қосымшалар көптік, септікжалғаулары. Бұлар- ға да екпіннің түсу, түспеуі өлардың сөз ішінде қай буында келуімен шарггас. Мәселен, окуиіылар дегендегі көптік жалғауына түсіп тұрған екпін бұл сөзді септеген кезде оқучиылардың, оқушьтарға де- ген ретпен сөз сөңына қарай жылжып кетеді (көмек- тес септігі екпін қабылдамайды). Екпін грамматикалық тұлғаларды езара ажы- ратып тұрады. -тын, -тін қөсымшалы өткен шақ есімше (баратын, көретін) тұлғасының сөйлемнің анықтауыш мүшесінің қызметінде де, сөндай-ақ ешбір тұлғалы қ өзгеріске түспей сөл бағзы к ү й ін д е тұры п ж ік тік тің үш ін ш і ж а ғ ы н д а сөйлемнің баяндауыш мүшесінің қызметінде де жұмсалатын кезі'бар. М әселен, баратын ж ерл^- ген мен ол жыл сайын ауылына баратын деген мысалдардың алғашқысында анықтауыш, сөңғы- сында баяндауыш қызметін атқарып екеуінде екі түрлі грамматикалық жүк арқалап тұрған бір ғана баратын түлғасын бір-оірінен айыра тануымызға кәмектесетін тілдік ишара (языкөвөй знак) екпін. Жедел өткен ш ақты қ -ды, -ді қөсымш алы етістіктер ж іктік тұлғада айты лған кезде екпін өсы қөсымшаға түседі. Мысалы :бардым, бардың, барды; хабарлады м , хабарладың, хабарлады; оқыдым, оқыдың, оқыды; көрдім, көрдің, көрді; білдім, білдің, білді. Осы қөсымш амен сырт қарағанда ұқсас ке- летін келер шақ мағыналы жіктіктің үшінші жа- ғы н ы ң -ды, -ді қөсымш асы әркез екпін қабыл- дамай айтылады. Жіктелген етістіктердің мұндай түрінде екпін үнемі өсы қөсы м ш аны ң алдына тете тұрған буынғатүседі. Мысаль ү.барады, істейді, хабарлайды, оқиды, кореді, біледіт.Ь. Тілімізде бірде есім сөз, бірде есімше деп әр тарап танылып жүрген барушы, келуіиі деген тәрізді күрделі -уіиы, -уші қөсымшасының көме- гімен жасалатын тұлғаны ң бар екені мәлім. Осы тұлғаны ң есім м ағы насы на ие бөлатын ыңғайы мен есім ш е қы зм етінде ж ұм салуы нда екпін ж өнінен айы рм а бар. Барушы адам, келуші кісі деген тіркесте сөз бөлып өтырған тұлға есім ма- ғынасында, анықтауыш қызметінде жұмсалған, екпін бұл жерде сөңғы буынға (-іиы, -ш і) түскен, ал ауылға жиі барушы еді, бізге жиі келуші еді, я болмаса ауы лға жиі баруіиы ең, бізге жиі келуші ең деген сияқты ретпен бұл тұлғаны есімше қыз- метінде баяндауыш құрамында қөлданатын бөл- сақ, өнда екпін екінш і буынға ауысады. Қазақ тіліндегі -іиа-ше тұлғалы сәздерде екпін (өгізше-өгізше) бірін зат есім, екінш ісін үстеу ретінде саралаушы қызмет атқарып тұр. Бірінші ж ақтағы қаламы н деген етістік тұлғасының екпіні жіктік жалғауына таяу тұрған буынға түскен. Осы сөзбен сырт пішіні ұқсас қаламын қолына үстады деген сөйлемдегі қала- мын дегенде екпін сөздің сөңғы буынынатүскен. Ды бы сты қ құрамы ұқсас бірі етістік, бірі есім тұлғаларды ажыратуға негіз бөп тұрған - екпін. баласыз-баласыз дегендердің алғаш қы сы- ңарының ж іктіктұ л ға, екінш ісінің сын есімнің бөлымсыздық тұлғасы ретінде саралануы да өлар- дағы екпіннің қызметіне байланысты. Екпіннің және бір қызметі - сөзгхдьтпрс-с^ сиялық өң беру. Кейбір фамматикалық өмөфөр- маларды ажыратудағы екпіннің қызметі өның осы экспрессиялық қызметіне байланысты. М эселен, екі буыннан тұратын қойшы деген сөздің екпіні бірінші буынға түсірілсе, өнда өл эксгірессиямен айтылып, етістіктің бүйрықтұлға- сы ретінде ұғынылады. Ал екпіні сөңғы буында тұрса, өл экспрессиясыз айтылады да, есім сөз бөлып қабылданады. Мысалы: Сен осы сөзіңді қой- іиы!; Қойшы көп болса, қой арам өледі (Мақал). Осы секілді салма, кеспе, алма, жарма, көрме, тартпа деген екпін ыңғайына қарай бірде етістік, бірде есім сөз бөп қабылданатын бірқатар омо- формалар бар. Бұл создер етістік қызметінде |