П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет230/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   226   227   228   229   230   231   232   233   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЛҒАЮЫ
157
9.6.2.7. Ауысым (метатеза)
А уы сы м (м е та теза ) сө й л еу б а р ы с ы н д а
дыбыстарды озара орын ауыстырып айту арқылы 
пайда болатын м орф онологи ялы қ құбылыс. 
Ауысым, негізінен сөзді аз қүш жұмсап, ың[-айлы 
д ы б ы с та у ға әр екеттен у нәти ж есін де пайда 
болады.
Қ азақ тілінде ауы сы м ны ң екі түрі бар. 
Біріншісі - көрші дыбыстың өзара орын ауысып 
қолданылуы, екіншісі - алыс тұрған дыбыстардың 
орын ауысуы.
1. Көрші дыбыстардың орын ауысуында П Қ
> Қ П , П К > КП түріндегі дыбысталатын создер 
өте жиі кездеседі. Мысалы:
П Қ > Қ П ауысымы 
П К Ж П ауысымы 
қ а п қ а қ -қ а қ п а қ
әпке-әкпе
капқан-қақпан 
тепкіш ек-текпішек
сап қан -сақп ан
әпкіш -әкпіш
ш апқы ла-ш ақпы ла 
әпкел-экпел
Түркітану ғылымында П Қ > Қ П , П К Ж П
ауысымы тіл алды дыбыстарынан бұрын тіл арты 
дыбыстарын айту жеңілдігіне байланысты пайда 
болған дейтін пікір бар. Олай болса, 
апт ал-
ат п ал, м ы зғы -м ы ғзы , м езге -м е гзе
с и я қ т ы
ауысымдардың да жайын осы себепке ж атқызу 
керек.
Қазақ тілінде 
бж>жб 
орын ауысуында айту 
ж ең ілдігінен б асқа тағы бір себеп бар. Ол 
күбжеңде-күжбіңде
дегенде [6] дыбысы буынды 
аяқтап [п] түрінде айтылуы керек еді.
Келесі буы нны ң ұяң [ж] 
-дан
басталуы бұл 
екі ұяң дыбыстың тіркесу қиындығын туғызады. 
Сонды қтан 
бж>жб 
өзгерісінің тағы бір себебі 
дыбыс тіркесімінің қолайсыздығы болуы эбден 
мүмкін.
Көрші дыбыстардың орын ауысуы дауысты 
дыбыс пен дауыссыз дыбыстар арасы нда да 
ж ү р ед і. М ы с а л ы , 
ж а р ы к ш а к > ж а р ғы ш а к

бағзыда>бағызда, есіт>есті, еліт>елті, керік>кергі,
сорык>сорғы, сілік>сілкі, сіңіл>сіңлі, түрік>түркі,
лыпа>ылпа
т.б.
Д ауы сты ж әне д ауы ссы з д ы б ы стар д ы ң
ауысымы созді есітуші мен сойлеуші арасындағы 
сезім, түйсікке негізделген. Себебі қашанда хабар 
салмағы соз басы на түседі. Ал сөз басы аш ы қ 
буынмен айты лғаннан горі ж абы қ буынмен 
ай ты л са, ты ң д ау ш ы ға н ақты л ы естіледі. Ал 
е-сіт, ке-рік, со-рық
сөздеріндегі алғаш қы аш ық 
буындар дауысты және дауыссыз дыбыстардың 
ауысымымен 
ес-ті, кер-гі, сор-ғы
болыгі жабық 
буынға айналуы осы эрекетген туі ан болуы керек.
2. 
Алыс тұрған дыбыстардың орын ауысуына 
айналқоста > айналсоқта, селқос > селсоқ, жалаң
аяқ > жаңалаяқ, жалаңаіи > жаңалаш, айлан >
айнал, дарыйа > дайра, топырақ > торпақ, тебірен
> тербе
сияқты сөздер жатады.
Алыс тұрған бұл ауысымдық құбылыстарды 
екі топқа бөліп қараған жон. 
Селқос>селсоқ,
айлан>айнал
сияқты создердегі [қ] мен [л]-ның 
сөз соңы на орын ауыстырып, олардың орнына 
соз соңындағы [с] жэне [н] дыбыстарының келуі 
олардан бұрын тұрған (бірінші) буынды аяқтап, 
тұрған [л], [й] дыбыстарына байланысты сияқты.
Өйткені [л] ды бы сы нан кейін тіл арты [қ] 
дыбысын, [й] ды бы сы нан кейін [л] дыбысын 
айтудан гөрі тіл ұшы [с], [н] дыбыстарын айту 
жеңіл екені белгілі. Демек, ауысымның бұл түрі 
пқ>қп 
дыбыстарының орын ауысуы сияқты айту 
ж еңілдігіне байланы сты пайда болған деуге 
келеді.
Ал 
дарыйа-дайра, топырақ-торпақ, тебірен-
т ербе, добы р а-дор б а
с и я қ т ы а у ы с ы м д ы қ
қ ұ б ы л ы с т а р д ы ң т а б и ғ а т ы э р і тіл ар ты
дыбыстарын бұрын айту жеңілдігіне де, әрі ашық 
буы нды ж а б ы қ б у ы н м ен айту үрдісін е де 
байланысты. Олай дейтін себебіміз й дыбысы 
р-дан, 
р 
ды бы сы нан [6], [п] дыбыстары тіл 
алды н аж ақы н . Бұл - бір. Екіншіден, ауысымға 
дейінгі алғаш қы нұсқаларда-/?ь/-йд, 
то-пы-рақ,
те-бі-рен, до-бы-ра&опып
екі, үш ашық буынмен 
айтылған создеррй>йр, 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   226   227   228   229   230   231   232   233   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет