П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 9.8.4. Дауысты дыбыс редукциясы
| СӨЗ ҚҮРЫЛЫМЫНЫҢ
Ы ҚШ АМ ДА Л УЫ 169 д ей тін Ә .Ж ү н іс б е к о в қ а ғ и д а с ы н а с ү й е н іп отырмыз. ә) Қатар келген дауысты дыбыстардың сөз ж ап сары н д а ы қш ам далуы а н ы қ аң ғар ы л ы п тұрады. Себебі жазуда толық жазылып, тек айтуда ғана ықш амдалады. М ысалы, келе алмады, - (кел)е алмады - кел алмады, сары ат - сар(ы) ат - сарат, торы ала - тор(ы) ала - торала деген сөздерде қатар келген дауыстылардың алғашқысы түсіріліп, ал не істеді - не(і)стеді - нестеді, не үшін - не(ү)шін - нешүн, жаңа ыдыс - жаңа(ы)дыс - ж аңадыс д еген д е с о ң ғы дауы сты д ы б ы с түсіріліп тұр. Ал б ара алмады - баралмады, кара ат - карат, не еткен - неткен деген сөздерде (а) және (а), (е) қатар тұрғандықтан оны ң қайсысы т ү с к е н і ( а л ғ а ш қ ы с ы м а , с о ң ғ ы с ы м а? ) ескерілмейді. 9.8.4. Дауысты дыбыс редукциясы Дауысты дыбыстардың түсіріліп айтылуына келгенде ең көп әрі ең жиі кездесетін құбылыс редукцияға байланысты болып келеді. Дауысты дыбыс редукциясы ны ң себебін “дауысты дыбыстан басталатын қосы м ш аны ң ж ал ған уы н а” , “екпінсіз буынны ң айты луы на” байланыстырған пікірлердің болғаны мәлім. Негізінде, қазақ тіліндегі дауысты дыбыс редукциясы мына жағдайда жүзеге асады: а) Д ауы сты ды бы с ред у кц и ял ан у үш ін, бірінш іден, соз құрылымы үш буы ннан кем болмауға тиіс; екінш іден, сөз құры лы м ы нда кемінде екі аш ы қ буын қатар тұруы керек. Осы ,-екі шарт бойында бар сөздерде ған а дауысты дыбыс редукцияланады. Бұл коріністі, анықтап айтқанда, дауысты дыбысы редукцияланатын сөздің буын үлгісін (Б)А + БА + БА(Б) немесе (Б)А + БА + БА + БА(Б) белгілерімен беруге болады. Осы буын үлгісіндегі сөздерде дауысты дыбыс редукцияланғанда (Б)АБ + БА(Б) немесе (Б)А + БАБ + БА(Б) буын үлгісіне айналады. Д ем екбір-бір буын кемиді. М ысалы ,м а+ ғы + на - м ағ+ на, а+ра+ба - ар+ба, ж о+ға+ры+ғы - ж о+ғар+ғы т.б. Дауысты дыбыс редукциясы түбір сөзде де, косымш а ж алғанған созде де жүзеге аса береді. Мысалы, араба, мағына сөздері түбір сөздер, бірақ буын үлгісіне байланысты шартқа сәйкес келіп тұр. Д ауы сты д ы б ы с р е д у кц и ясы қ о с ы м ш а жалғанған создерде жиі байқалады. Мұның басты себебі - ж а л ғ а н ғ а н қо с ы м ш а л а р д ы ң созді ж о ғ а р ы д а а й т ы л ғ а н буы н ү л гісін е с ә й к е с келтіретіндігі. М ұны мына жағдайдан көруге болады: а) Д а у ы сс ы з д ы б ы с қ а а я қ т а л ғ а н сөзге д а у ы с т ы д ы б ы с т а н б а с т а л ғ а н қ о с ы м ш а жалғанғанда қатар тұратын ашық буынды сөздер пайда болады. М ысалы, орын+ы - о+ры+ны, ауыз+ы - а+уы+зы, мойын+ы - мо+йы+ны т.б. О+ры+ны - ор+ны, а+уы+зы - ау+зы, мо+йы+ны - м ой+ны б о л ы п д а у ы с т ы д ы б ы с т ы ң редукциялануы әрі үш буынға жетуіне, әрі қатар т ұ р ғ а н а ш ы қ б у ы н д а р д ы ң п ай д а б о л у ы н а байланысты. Д ауы ссыз ды бы сқа біткен сөзге дауысты дыбыстан басталған қосымш а жалғану арқылы создер де жасалады, сөзпіш ін (сөзф орма) де жасалады. М ы салы ,орын+ык - орнык, ойын+а - ойна, бүйір+ек - бүйрек, дэуір+ен - дэурен, үрік+ек - үркек, көрік+ем - көркем, сарын+а - сарна, буын+а - буна, бүйыр+ык - бүйрык дегенде сөз жасалып тұр. Ал ірік+іп - іркіп, корык+ып - коркып, карын+ым - карным, халык+ым -халкы м , эріп+і - әрпі, күлып+ы - күлпы, м ү лік+ і - м ү лк і т.б. дегенде сөзпішіндер пайда болған. Дауыссыз дыбысқа аяқталған сөзге дауысты дыбыстан басталған сөздер тіркесіп, бір бунақта айтылса да қатар тұрған аш ы қ буындар пайда б өл ы п , р ед укц и я құб ы лы сы ж үзеге асады . Мысалы, кайын аға - кай(ы )наға - кайнаға кайын ата - кай(ы) ната - кайната кайын ене - кай(ы)нене - кайнене зерек еді - зерек(е)ді - зеректі барған еді - барған(е)ді - барғанды келетін еді - келетін(е)ді - келетінді Ескерту: Еді көмекш і етістігінің түбірі (е)- нің түсіріліп айтылуы аркылы зеректі, барғанды, келетінді сөзпіш індеріндегі -ды, -ді ө ткен шақ ж ұрнағы өзі ж алған ған сөзіне ш ақты қ м ағы на жамап тұрғаны на қарамай, қазіргі қазақ тілінде күшейту мағынасын беретін демеулік шылау деп есептеліп дефис (-) арқылы жазылып жүр. |