П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет249/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   245   246   247   248   249   250   251   252   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

9.8.6. Соз ішінде және соз жапсарында
түсетін дауыссыз дыбыстар
Қазіргі қазақ тілінде соз ішінде және сөз 
ж апсары нда түсетін дауыссыз дыбыстар мына 
жағдайда түсіріліп айтылады:
1. 
Дауысты дыбыс арасында келген 
к, қ, 
ғ , 
г, 
һ, л дыбыстары түсіріліп, екі ж ағы ндағы
дауыстыны ң біреуін өзімен бірге ала кетеді, әрі 
ж уан а й т ы л а т ы н с ө зд е р ж ің іш к е б у ы н ғ а
айналады. М ысалы, 
нақыш - нэш, Мақамбет -
Мәмбет, бағасы - бэсі, тұғын-тын
қосымш асы 
(баратұғын - баратын
),егер - ер, арагідік -әредік,
тағат - дэт, рақат - рэт, заһар - зэр, қаһар - кэр,
саһар - сэрі, іиаһар - шэр, солай ет - сөйт, бұлай
ет - бүйт, олай ет - өйт
т.б. Ж
дыбысы бара
жатыр - баратыр, келе жатыр -
келеатыр деген 
тіркестерде ғана түседі.
Үнді р, ң, м , у дыбыстарынан кейін келген 
қ, к, ғ, г 
дыбыстары түсіріліп айтылады. Мысалы, 
уқала - уала, жиіркен - жирен, тарқа - тара,
бірдеңке - бірдеңе, ештеңке - ештеңе, емгіз - еміз,
т амғы з - тамыз, суғар - суарт.Ъ.
2. 
Ал, бол, кел, қал, қыл, сал
етістіктеріне 
к ө сем ш ен ің
-ып, -іп 
ж ұрнағы ж алғанғанда, [л] 
дыбысының түсуіне байланысты 
алып

ап, болып
- боп, келіп - кеп, қалып - қап, қылып - қып, салып
- сап
варианттары пайда болады. Бұл құбылысты 
диалектологтар жиі әңгіме еткенімен, аймақтық 
ш е к а р а с ы ж о қ , Қ а з а қ с т а н н ы ң б а р л ы қ
облыстарында кездеседі. С ондай-ақ басқа түркі 
тілдерінде де бар құбылыс. Бұл алты етістіктің 
біл, іл, тіл, сыл, тол, төл, жұл, шал,
сол сияқты 
басқа етістіктерден өзгеш еленіп ықш амдалуы, 
олардың әрі негізгі, әрі көмекш і етістік ретінде 
қолданылуына байланысты. Бұл алты етістіктің 
осы ж ағдайы қолданы лу жиілігінің артуына 
қарай ықшамдалу қажеттігі туған болу керек.
Әңгіме болы п о ты р ған алты етістікке 
-ып,
-/лж ұрнағы нан басқа қосымшалар жалғанғанда 
[л] дыбысының түсуі кездеседі, бірақ бұл жағдай 
аймақтық ерекшелік ретінде ғана қолданылады. 
Бұған мына қосымш алардың жалғануын мысал 
ретінде алуға болады.
1) - 
са, -се
шартты рай жұрнағы: 
алса - аса,
болса - боса, келсе - кесе, қалса - қаса, қылса -
қыса, салса - сасат.Ъ.
2) -м ақ,

м ек,
есімше жұрнағы: 
алм ақ -
амақ, болмақ - бомақ, келм ек - кемек, қалм ақ -
қамақ, қы лм ақ - қы м ақ
т.б.
3) 
-ған, -ген
есімш е ж ұрнағы : 
алған - аған,
болған - боған, келген - кеген, қалған - қаған,
салған - саған
т.б.
4) Б ұ й р ы қ р а й д ы ң ек ін ш і ж ақ коп ш е 
формасында: 
келіңдер - кеңдер, болыңдар

боңдар,
қалыңдар - қаңдар
т.б.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   245   246   247   248   249   250   251   252   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет