П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


Соз соцындағы дыбыстардың түсірілуі



Pdf көрінісі
бет252/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   248   249   250   251   252   253   254   255   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

Соз соцындағы дыбыстардың түсірілуі
Сөз сөңы нда дауысты дыбыс та, дауыссыз 
дабыс та кейде дауысты мен дауыссыз қосарлана
түсетін кезі болады. Сондықтан біз бұл жағдайға 
жеке-жеке тоқталамыз.
1. Дауысты дыбыстардың түсірілуі қатарласа 
келген аш ы қ буындарды ж абы қ буынмен айту 
үрдісіне сәйкес келеді. Мысалы,
а) БА+БА+БА буын үлгісіндегі сөздің сөңғы 
дауысты дыбысы түсіп БА+БАБ буын үлгісіндегі 
сөз жасалады: 
бағана - баған, барады - барат,
келеді - келет
т.б.
ә) (Б )А Б + Б А + Б А буын үлгісі (Б)А Б+БА Б 
буын үлгісінде айтылады. Мысалы, 
ертегі - ертек,
алхоры - алхор, іиапталы - шаптал, бидайы - бидай.
б) 
( Б )А Б + Б А + Б А + Б А б у ы н
ү л г іс і 
Б А Б + Б А + Б А Б б у ы н ү л г іс ін е а й н а л а д ы : 
жаздыгүні - жаздыгүн, қыстыгүні - қыстыгүн, 
күздігүні - күздігін
т.б.
в) Кейбір қөс сөздер құрылымында да қатар 
келген аш ы қ буынды болып келгенде соңғы
дауысты дыбыс түсіріліп айтылады. М ысалы, 
ерсілі-қарсылы - ерсіл-қарсыл, бірді-екілі - бірдекілі
- бірдекіл, эрілі-берілі - эріл-беріл, эрі-сэрі - эр-сэр,
эрі-беріден соң - эрберден соң
т.б.
г) Кейбір біріккен, тіркескен сездердің де 
сөңғы буындары аш ы қ бөлып келгенде дауысты 
д ы б ы с сусы п қ а л а д ы . М ы сал ы , 
қайы н іні
сөзіндегі (ы) түсіп, 
қайныны
(жуандау себебі 
сингармөнизмге байланы сты ) бөлып, өдан әрі 
қайын(ы) - қайны/қайын
бөлып дыбысталады. 
Аға
іні
сө зін ің а р а сы н а (й ) қы сты р м а ды бы сы
қөйы лы п 
ағайы ны
б ө л ы п , өдан әрі с ө ң ғ ы
дауысты дыбыс сусып ағайы н сөзі қалыптасқан. 
Ол несі - о несі
сөзі өдағай ретінде таңы рқау 
мәнінде ай ты лған д аш ес бөлып айтылады.
д) 
-малы, -м елі
ж ұрнағы арқылы жасалған 
аіипалы, жаппалы, көшпелі
сияқты сын есімдердің 
ішінде таны малы , тасымалы сөздерінде ғана 
сөң ғы дауысты д ы бы с түсіріліп, 
т аны м ал,
т асы м ал
бөлып айтылады.
2. Дауыссыз дыбыстардың ішінде сөз сөңында 
қ, кдыбыстары көбірек түседі. М ысалы, 
ұлы қ -
ұлы, толық - толы, лоблы қ - лоблы, тыншық -
тытиы, оршік - өрші, кііиік - кіші, мэңгілік - мэңгілі
т.б.
Қ, к дыбыстарының түсіріліп айтылуы қазақ 
тіліндегі 
-лы қ , -л ік
ж ұр н ағы мен 
-лы , -л і
ж ұрнағы ны ң м ағы насы нан да, қөлданылу, сөз 
жасау қабілетімен де бір тұлғаны ң (мөрфема) 
тү р л і т ұ л ғ а ш ы қ т а р ы (м ө р ф т а р ы ) е к е н ін


174


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   248   249   250   251   252   253   254   255   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет