П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

2 1 0
СӨЗЖАСАМ
деген туынды етістіктер 
балта, қара, жақсы, таза
деген есім сөздердің туынды сөзге негіз болуы 
арқылы жасалған. Осы туынды сөздердің бәрінің 
м ағы насы негіз сөздердің м ағы насы м ен байла- 
нысты: 
балтала
- балта арқылы жасалатын қимы- 
лы ң аты, 
қарала -
қар аға айналдыру қим ы лы - 
ның аты, 
ж ақсы ла-
ж ақсы ға айналдыру қиылы- 
ның аты, 
т азала -
тазаға айналдыру қим ы лы - 
ның аты. Бұлар - бір сөзж асам ды қ тип арқы лы
ж асалған туынды сөздер. С онды қтан м ұндағы
жұрнақ 
-ла
есім сөздерге қимыл м ағы насы н 
қосы п, есім создерден етістік ж асаған я ғн и ту- 
ынды сөздер негіз сөздерден басқа сөз табыны ң 
сөзіне айналған, олардың сөз табы категориясы 
өзгерген.
Негіз сөздің лексикалы қ м ағы насы ны ң ту- 
ынды сөздің лексикалық мағынасына арқау, өзек 
болуы негіз сөз бен туынды сөздің м ағы н ады қ 
б ай лан ы сы н ту ғы заты н ы түбірлес сөздерде, 
сөзж асам дық ұяда, сөзж асам дық жұпта, сәзж а- 
самдық тізбекте ан ы қ көрінеді.
Бір негізгі түбірден түрлі мағыналы жұрнақ- 
тар арқы лы ж асалған туынды түбірлер түбірлес 
сөздер аталады. М ысалы, 
сан-сана-санаулы, жи-
жиын-жина-жиналыс, ек-егін-егіниіі-егіншілік
де- 
ген сөздерде 3 түрлі түбірлес сөздер бар, олар 
сан, жи, ек
негізгі түбірлерден ж асалған 3 түрлі 
түбірлес сөздер. Б ұларды ң әрқай сы сы н да да 
түбірлес сөздер толық қамтылмаған. Өйткені олар 
сөзжасамдық ұяның бір тізбектері ғана. Түбірлес 
сөздерді сөзжасамық ұя ғана толық қамтиды. Бір 
сөзжасамдық ұяда қанш а туынды соз болса, оның 
бэрі түбірлес созге жатады да, ондағы туынды 
сәздердің бәрінің м ағы налары байланысты бо- 
лады, ойткені олар - бір негізгі түбірден өрбіген, 
ж асалған туынды түбірлер. Түп негіз сәз олар- 
дың м ағы на байланы сты лы ғы н туғызады. Ол 
сөзж асам ды қ ж ұптан (
өн-өнім
т.б.) басталып, 
сөзжасамдық ұяның бірінен-бірі тікелей өрбитін 
сө зж асам д ы қ тізб ек тер ін ің бәріне қаты сты , 
сөзжасамдық ұяны ң әр сатысында қанш а туын- 
ды сөз жасалса да, олар да бір-бірімен м ағы н а- 
лы қ байланыста болады. Созжасамдық ұяда ма- 
ғыналық байланы ссыз соз болмайды. Ол м ағы - 
налық байланыс созжасамдық ұядағы негіз созге, 
әр ж ұптағы негіз созге созж асамдық тізбектегі 
туынды сөздердің біріне-бірі негіз болып, негіз 
соз бен негізді сөзден құралуына байланысты. 
Бұл м ағы на негізділігінің м ағы на байланысты- 
лы ғы н туғызуына тікелей қатысты.
Туынды сөздердің негіз сөздері лексикапы қ 
мағынаның жасалуына қызмет етіп, оның негізін
қаласа, жұрнақ ол лексикалық мағынаның соз та- 
б ы лы қ категориясы н өзгерткен. Чех ғалымы 
М.Докули созжасамдық мағы на ономасиология- 
л ы қ категория деп санап, оны созж асам ды қ 
көрсеткішпен байланыстырған. Туынды сөздердің 
мағыналары негіз сөздің м ағы насы ның негізінде 
туады. Мысалы, 
жасар, көгер, бөлме,
әсе/ш сияқты 
туынды түбірлердің мағынасы 
жас, көк, бол, әсер
деген негіз сөздердің м ағы насы ны ң негізінде ту- 
ған. Сондықтан негіз сөздер мен олардан жасал- 
ған туынды түбірлердің м ағы насы байланысты 
болады. Туынды создердің мағынасы негіз создің 
мағынасына негізделе жасалатындықтан, туынды 
сөздер негізді сөздер деп аталады делінген.
Д емек, мұнда туынды сөз м ағы н асы н жасау 
тек ж ұрнақты ң мағы насы мен ш ектелмей, негіз 
сөздің туынды сөздің м ағы насы н жасауда үлкен 
қы зм ет атқараты ны байқалды. Ал негіз сөздің 
мағы насы н қалай өзгерту жұрнаққа байланысты. 
Сонды қтан синтетикалы қ сәзжасамда негіз ғана 
туынды соз жасаушы бірден-бір тұлға емес, онда 
ж ұрнақты ң м ағы н а ж асауға қаты саты ны сөзсіз. 
С онды қтан туынды мағына жасауда негіз сөзбен 
бірге ж ұрнақ та қы змет атқарады. О сымен бай- 
ланысты ғалымдардың бір тобы сөзжасамдық ма- 
ғы на туынды сөздің құрам ы ндағы негіз сөз бен 
қосы м ш аны ң мағы насы арқылы жасалатын жи- 
ы нты қ м ағы на деп санайды. Бұл пікірмен келісу 
орынды, ойткені жұрнақ негіз сөздің мағынасын 
өзгертеді, оған үстеме мағына қосады. Я ғни негіз 
сөзге жұрнақ қосылғанда, негіз сөздің мағынасы 
озгеріссіз қала алмайды.
Ж ұрнақты ң осы қасиеті ерекш е көзге түсіп, 
ғалымдар көп уақытқа дейін, сөзжасамда негіз 
сөзді ескермей, тек ж ұрнаққа ғана м ән беруіне 
бұл себеп болды. Бұл ж ағдай - синтетикалы қ 
сәзжасамда жұрнақтың да қызметі күшті екеніне 
дәлел, ол созжасамда ж ұрнақ мәселесінің елеусіз 
қалмауына негіз болды.
Сөзжасамдық жұрнақ туынды мағына жасау- 
да негіз сөзбен қатар, негіз сөзбен бірге қызмет 
етеді. Н егіз сөз бен ж ұрн ақты ң қы зметтерін 
бірінен-бірін бөлуге болмайды, олардың екеуінің 
де туынды м ағы наға қосатын үлестері бар. Сон- 
ды қтан да ғылымда туынды м ағы на негіз сөздің 
мағынасы мен жұрнақтың мағынасының қосын- 
дысы деген ұғым кең тараған. Алайда, жұрнақ 
негіз сөзсіз өз қызметін атқара алмайтынын ұмыт- 
пау керек.
Сөзжасамдық жұрнақ атаулы сөз таптарымен 
байланысты, яғн и оның мағы насы да белгілі сөз 
табына қатысты. Бүкіл сөз табына ортақ жұрнақ

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: