П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

2 1 2
СӨЗЖАСАМ
ынды сөздердің м ағы насы . С онды қтан сөзжа- 
самдық м ағы наны ң негізгі түбір сөздерге қаты- 
сы жоқ. М ысалы, 
ал, бер, көк, он, күн, ай
сияқты 
негізгі түбір сөздердің м ағы насы сөзж асамдық 
м ағы наға ж атпайды , сонды қтан осы сөздердің 
н е г із г і м а ғ ы н а с ы н ы ң қ а л а й ж а с а л ғ а н ы н
түсіндіру, дәлелдеу мүмкін емес.
Сөзжасамдық мағынаның қалай жасалғанын 
түсіндіруге болады, ол туынды сөздердің құра- 
мына кірген сөзж асам ды қ бірліктер арқы лы
дәлелденеді. С онды қтан да туынды сөздердің 
құрам ы ндағы сөзж асам ды қ бірліктердің бір- 
бірімен қандай қары м -қаты сқа түскенін білу ар- 
қылы сөзж асам дағы туынды м ағы н ан ы ң қалай 
ж асалғаны н көруге болады. А ны ғы рақ айтқан- 
да, сөзжасамдық мағына - дәлелді мағына, негізгі 
түбірдің м ағы насы - дәлелсіз мағы на.
С оны м ен сөзж асам ды қ бірліктердің бір- 
бірімен ты ғы з сөзжасамдық байланысқа түсуінің 
нәтижесінде солардың м ағы насы н ы ң негізінде 
жасалған біртұтас лексикалық мағына сөзжасам- 
ды қ м ағы на деп аталады.
С өзж асам д ы қ м ағы н ал ы туы нды сөздер 
тілдің сөздік құрамын байытып, лексикалы қ ма- 
ғыналы сөздер қатары на қосылады. Сондықтан 
да бірсыпыра ғалымдар сөзжасамдық мағынаны 
аталым (номинация) теориясының шығуына бай- 
ланысты ономасиологиялық тұрғьща қарастырып 
жүр. Әр сөз белгілі бір ұғы м ны ң аталымы, де- 
мек туынды сөз де ұғы м ны ң аты. Осы ретте ту- 
ынды сөздің м ағы н асы н оном аси о л о ги ял ы қ 
тұрғы да қарап, туынды сөзді аталым деп қарау 
орынды.
Туынды сөз түрлі тәсілмен жасалып, түрлі 
құрамда болып, олардың бір-бірімен түрлі мағы- 
налық қатысқа түсуі туынды сөз мағынасына әсер 
етеді. Ол сөзжасамдық м ағы на ерекшелігін туғы- 
зады. Олар, әрине, түрліше, дегенмен оларды 
жинақтап, ірі ерекшеліктерін корсетуге болады:
1) сөзж асам ды қ м ағы наны ң дара ұғы м ға 
байланысты және
2) күрделі ұғы м ға байланысты түрлері бар.
К ө п ш іл ік туы нды сөзд ер дар а ұғы м ды
білдіреді. М ысалы, 
дэрігер, егін, сөйле
деген ту- 
ынды түбірлерді алсақ, олардың әрқайсысы белгілі 
дара ұғы м ны ң аты: 
дәрігер
- адамдарды емдейтін 
мамандықтың аты, 
егін -
егілетін зат, 
сөйле -
адамдардың сөз арқылы ойын білдіру қимылы.
Ал туынды сөздің бәрі осындай мағынада 
бола бермейді. Мысалы, 
алып кет, кіріп іиык, жүз
алпыс, отыз бес, елбасы, кызыл ала, кара торы
си- 
яқты ан али ти кал ы қ тәсіл арқы лы ж асалған
күрделі сөздердің мағынасы біртұтас лексикалы қ 
мағына болғанымен, олар білдіретін ұғым күрделі. 
О сы ндағы
алып кет, кіріп шык
күрделі етістік- 
терінің мағынасын дара етістіктермен салыстыру 
оны анық көрсетеді. Мысалы, 
кел, кет, көр, ал, шык
т.б. осы сияқты дара етістіктердің әрқайсы сы
қим ы лды ң бір ғана түрін білдіреді я ғ н и дара 
қимылды білдіреді.
Ал талданып оты рған 
алып кет, кіріп іиык
деген күрделі етістіктер де біртұтас лекси калы қ 
м ағы наны білдіреді, бірақ олардың білдіретін 
қимылы жоғарыдағыдай дара қимыл емес, күрделі 
қимыл: алып кет қимылы екі қим ы лды ң (алу, 
кету) ж ы мдасуы нан, кірігуінен туған. С онды қ- 
тан ол - дара қим ы л емес, күрделі қимыл. 
Кіріп
шык
күрделі етістігі де сондай: 
үйге кіріп шыксай-
шы
дегенде, әрине, кір де ш ы қ деген дара ұғы м - 
дар ж оқ, кіріп ш ы қ шақыруды білдіреді. Бірақ 
күрделі қим ы лда я ғн и ол екі түрлі қимылдың 
кірігіп, тұтасуы арқылы біртұтас күрделі қимыл- 
дың атын жасаған.
Сол сияқты
жүз алпыс, отыз бес
деген сан 
атаулары - біртұтас мағы налы сөздер, 
жүз алпыс
- 
бір санны ң аты, 
отыз бес -
бір сан н ы ң аты. 
Олар екі түрлі сөздер. Бірақ осы екі түрлі сан 
атаулары күрделі санды қ ұғымды білдіреді. 
Жүз
алпыс
жеке алғандағы жүз де емес, алпыс та емес, 
ол үшінші санны ң аты, 
отыз бес
те сондай. Бірақ 
олар білдіретін сандық ұғым күрделі. Сондықтан 
бұл сан атаулары күрделі ұғы м ды білдіреді. 
Тілімізде не бәрі ж иы рма ш ақты сан атаулары 
ғана дара ұғымды білдіреді. Қалған сан атаулары 
(миллион, миллиардтарға дейінгі) түгел күрделі 
ұғымдарды білдіреді.
Елбасы -
елді басқаратын адам ұғымын қам- 
ты п, күрделі ұғымды білдірсе, 
кызыл ала, кара
длддегендер бірнеше түстен тұратын түсті білдіріп, 
түстің күрделі ұғы м ы н білдіріп тұр.
Күрделі ұғым күрделі сөздермен байланысты 
екені келтірілген мысалдардан көрінеді. Күрделі 
ұғым күрделі сөздердің сыңарларының м ағы на- 
сынан туады. Күрделі сөздің м ағы насы оның 
қ ұ рам ы н д ағы сы ңарларды ң м ағы н алары н ы ң
қосы нды сы нан жасалады. Ал күрделі сөздің жа- 
салуы өмірде күрделі ұғымдардың, күрделі құбы- 
лыстардың болуымен байланысты.
К ел тір іл ген м ы салд ар тілдегі сөзд ерд ің
білдіретін ұғымы дара, күрделі болуына байла- 
нысты сөзжасамдық м ағы наны ң да дара мәнді, 
күрделі мәнді түрлері барын дәлелдейді.
Ғылымда сөзжасамдық м ағы наны өзгертіл- 
ген мағына, түрлендірілген мағына деп екі топқа

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: