П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

232
СӨЗЖАСАМ
есір-, жасыр-, кідір-, қүтыр-, асыр-, қашыр-, бітір-,
көшір-
деген екі буынды етістіктердің құрам ы - 
нан осы грамматикалық көрсеткіштің өзін бөліп 
алсақ, 
ас-, қаш-, біт-, кеіи-
деген дербес түбірлер- 
мен бір қатарда 
*ай~, *-ау~, *ес~, *жас, *кід, *қүт,
түбірлерінің де сөз тудыруға қатысып оты рға- 
нын көреміз. Айырмашылығы - бірінші топтағы 
түбірлер жеке-дара қолданылады да, екінші топ- 
тағы лар ондай дербестігінен айрылған, м ағы на- 
сы біз үшін бүгінде түсініксіз. Бұдан ш ы ғаты н 
қоры тынды: бұл жай бір үлгі бойы нш а ж асала- 
ты н туынды түбірлердің құрам ы ндағы дербес 
түбірлер секілді “өлі” түбірлер де бір кезде дер- 
бес сөз болғанды ғы нан дерек береді. Осылайша 
тілдік деректерді тәптіштеп тексере келіп, олар- 
ды туыстас тілдердің және жазба ескерткіштерінің 
материалдарымен салғастырып, саралау барысын- 
да жоғарыдағы екі әдіспен сабақтас үшінші тәсіл 
пайдаланылады. 
Олтүбір морфемасы бойынша
немесе бір түбірлес создердітоіггап 
талдау әдісі.
Осылай зерттеудің нәтижесінде біз “ол і” түбір 
деп санайтын элементтер туыстас тілдер мен жазба 
ескерткіш терді былай қойғанд а, ана тіліміздің 
ө зін д е, түбірлес сөзд ерд ің қ ұ р ам ы н д а ом ір 
сүретіндігін аңғарам ы з. Бұл тіл білімінде 
ішкі
қалпы на 
келтіру (внутренняя реконструкция)
тәсілі 
деп аталады. Бұл тәсілдің там аш а үлгісін 
академик Ә.Т.Қайдаровтың қазақ тіліндегі бірбу- 
ынды түбірлерді зерттеуге арналған еңбегінен 
көруге болады. Мысалы: 
күрға, қүрғақ, күрлық,
қүрма, қүртт.Ь.
туынды түбірлері “
қүр
” байыр- 
ғы түбірінен тарағанды ғы н олардың арасында- 
ғы м а ғ ы н а л ы қ б а й л а н ы с д ә л е л д е й д і. Бұл 
пікірімізді салыстырмалы-тарихи зертгеу күшейте 
түседі. М .Қаш қари сөздігінде: 
кұрыды т он (
киім 
кепті) ескі озбек тілінде: 
күры - “к еб у ’\
татар 
тілінде: 
қору - “кебу
”;азербайж ан тілінде: 
гуру -
“күрғақ ”т.с.с.
Немесе, 
қарғы-, қарма-, қарпы-,
қарғын, қарқын
түбір сөздерінің м ағы налы қ ор- 
тақтықтары дау туғызбайды. Осы қатар арқылы 
теориялы қ тұрғы дан ажыратылып оты рған 
қар
түбірі қазіргі тілімізде дербес қолданы лм аған- 
мен, яғн и түбір болм ағанм ен, орта ғасырда ол 
қасиетінің болғаны н М .Қаш қари сөздігінің ма- 
териалы дәлелдейді: 
Сув арықтан қар-ды.
Тілімізде мұндай мысалдарды тізіп айта бе- 
руге болады. Бірақ осы келтірілген дәлелдердің 
өзі тіл деректерін осылайш а салы сты ра-салғас- 
тыра қараудың нәтижесінде қазірде түбір деп та- 
нылы п жүрген түбірлердің құрам ы нан “ө л і” 
түбірлерді табуға болатынын көрсетеді. Олай бол- 
са, әрі қарай бөлшектеуге келмейтін, туынды сөз
жасауға м ағы налы қ ж ағы нан ұйытқы болған 
осындай түбірлерді тарихи туынды соз ретінде 
ғана түбір деп тану тіл заңды лы ғы на сай келе 
ме? Тіліміздің даму заңдылығын үйрету процесінің 
практикалық мәніне нұқсан келтірмей ме?
Синхрондық тұрғыдан жеке тұрғанда, сөздік 
қабілетке ие бола алмайтын, тек түбірлес сөздердің 
құрамында ғана кездесетін, қосымшасыз мағына 
бере алмайтын түбірлерді тарихи категория реті- 
нде қарау тілдің табиғатына қайшы келмейді. Ал, 
осындай түбірлердің статусын тарихи тұрғыдан 
жеке сөз, туынды сөз жасауға негіз болған дербес 
түбір, морфологиялық құрамы айқын тілдік бірлік 
деп анықтауға болады. Олай болса, қазақ тілінде 
түбір атаулының бәрін 
ілкі түбіржәне негізгі түбір
деп екі топқа бөліп қараған жөн секілді. Қазақ 
тіл біліміндегі аға ғалымдарымызды ң пікірлері 
де осыған саяды. Ілкі түбірлерге мағынасы әртүрлі 
дәрежеде күңгірттенген “ өлі” түбірлер жатса, 
негізгі түбірлерге м ағы насы айқы н, әрі дербес, 
базистік лексиканы құрайтын тірі түбірлер жата- 
ды. Мысалы: ^гдеген сөз орта ғасырда өмір сүрген 
Ахмет Ю гнекидің еңбегінде “ Біреудің артынан 
ілесу” мағынасында жеке қолданылған.
Бұл сөз қазақ тілінде уздтүрінде жұмсалады. 
Екеуі де қазақ тілі үшін түбір сөздер. Бірақ ма- 
ғы на ж әне дербестігіне байланысты бірінші (уз) 
ілкі түбір де, екінш ісі 
(үза) -
негізгі түбір. 
¥з -
тұлғасы қазақ тіліндегіузд 
узьшсоздерінің жа- 
салуына бір заманда негіз болса да, қазір ол біржо- 
лата ұмыты лған. Ал, 
үза -
түбірін негізгі түбір 
деп атауымыздың себебі - ол бірнеше 
(үзар-, үзат,
ү з а қ
т.б.) ж аңа сөздердің жасалуына негіз болып 
тұр. Бір айта кететін жай: бір тіл үшін ілкі “өлі” 
түбір болып саналатын сөз екінші бір тіл үшін 
негізгі түбір қатары нда тұруы мүмкін. Мысалы, 
ж оғарыда аталған 
-ит=
түбірі қазақ тілі үшін 
“өлі” түбір болғанымен, хакас тілінде [ХРС], якут 
тілінде - [ЯРС] дербес қолданы латы н негізгі 
түбірлер.
Сол хакас тілінде 
іт -
түбірінен пайда бол- 
ған 
іттір
- (“заставить толкнуть, оттолкнуть”) 
сөзі екінші дәрежелі түбір болып саналады. 
Ит -
түбірінің бір заманғы дербес сөз екендігіне көзіміз 
жеткенімен кейін, қазақ тілінің өзіндегі 
итін7,
итіңде, итпе-
(бұйда жібіне іліп алып, асау түйені 
жүргізіп үйрету үшін ж асалған ұшы екі аш а сы- 
рықша) деген сөздерді түбірлес сөздер деп тануға 
болады. Бір қы зы ғы : 
ит
- түбірі XI ғасырдағы 
Махмұд Қаш қари “Д иваны нда” жеке-дара қол- 
данылып 
оі апі Ші
“он его толкал” [М К], одан 
итін-,

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: