230
СӨЗЖАСАМ
ларға жіктеуге болады. Қосымша морфемасыз ол
түбірлер орыс тіліндегі сияқты толы қ м ағы на
бере алмайды. М ұндай түбірсөздер тек қазақ
тілінде ғана емес басқа да түркі тілдерінде көптеп
кездеседі. О ларды ң қ ұр ам ы н д ағы түбір мен
қосы м ш аны ң сонш ам а кірігіп, қазірде бөлуге
келмейтін түбір сөз деп ұғатындай дәрежеге жет-
кізген қандай себеп деген сұраққа жауап беру
оңай емес.
Біріншіден,
бұл жайды түбір ұғы м ы ны ң та-
рихи сипаты м ен түсіндіруге болатын сияқты .
М ысалы, ерте кезде
-са
(“сан ау” ),
-ба
( “бай-
л а у ”),
-кыд
(“қы ды ру”) т.б. түбір саналу себебі,
көптеген түркітануш ы ғалымдардың пікірінше,
олардың сол кез үшін толы қ мәнді сөз б олға-
нында. Олар тіл тарихының ерте кезеңінде құры-
лымы қарапайы м , сан ж ағы нан шектеулі, еш -
қандай қосымш асы з жеке дыбыстардың дыбыс-
талуы нан тұ р ға н (С .Е .М алов, В .М .Н асилов,
Б.М .Ю нусалиев, Х .Т.Н игматов, А.Т.Кайдаров,
В.И .Асланов т.б.). Қазіргі тілімізде бұл қасиет-
тер тү б ір л ер д е ж о қ . Б үгін д е о л ар ды ң көбі
(түбірлер) жалаң түбір ретінде жұмсалмайды, тек
белгілі бір тұлғада ғана қолданылып, өздерімен
түбірлес сөздермен салыстыру арқылы аны қта-
лады. О сы лайш а, көптеген түбірлес сөздердің
бөлш ектеуге келмейтін, м ағы н алы қ ж ағы н ан
бәріне ұйытқы болған ең түпкі бөлшегін теори-
ялы қ тұрғы дан табуға болады. Бірақ олар осы
қ а л п ы н д а ( қ о с ы м ш а м о р ф е м а с ы з) қ а з ір г і
тілімізде жеке сөз ретінде қолданылмайды.
Мысалы:
*ан<аң-ғар=,аң-да=,аң-ды =,аң-ы р=, аң-қау
т.б.
* е л < е л -т і= ,е л -ік = ,е л -ір = , е л гезе к = , ел-
ж іре=, елп ету т.б.
* қ о р< қо р -ға= , қ о р -ы = , қор-ш а= , құр-са= ,
құрсау т.б.
*қай < қай -т= , қ а й -ы р = , қ ай -р а= , қ ай = қ ы ,
қайсар т.б.
Бұл - түбір морфемасын түбірлес создер па-
радигмасы б ойы нш а талдау әдісі. О сы лайш а
аны қталған түбірлер көбінесе қосымш алардың
пассивтенуінен “сүрленіп”, қазірде тек салыстыр-
малы-тарихи әдіс негізінде қалпына келтірілетін,
не теориялы қ жорамал ретінде белгіленетін та-
рихи түбірлерге айналған.
Д ем ек,
Достарыңызбен бөлісу: 
