П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ
ж ай -ж ай р а= , к ү й -к ү й р е = , қ а й -қ а й р а= , қаң - қаң ы ра= , қ и -қ и р а = , қу -қура= , м аң -м аң ы ра= , мөң-мөңіре=, сай-сайра=, сүй-сүйре=, ту-тура=, ұш -үш ыра= т.б. Қазіргі түркі тілдерінің бэрінде дерлік бұл - өнімсіз қосымш а. С онды қтан осы қосымш алы етістіктер м орф ологиялы қ жіктеуге келмейді. Э.В.С евортян, Н .К.Дмитриевтердің гіікірінше, бұл арада соз тудыруш ылық қызметін атқарып тұрған соңғы -а /-е дыбыстары, ал -ыр бір буын- ды иммитативтерге ж алғанаты н м одиф икация- лы қ корсеткіш. 'Гүркітануда -ра/-ре мен -л а /-л е формаларын еліктеуіш түбірге ж алғанатын ды- быстық варианттар деп қарайтын козқарастар да бар. Рамстедт -ра //-ре қосымшасының этимоло- гиясын -р, ия, -ар көрсеткішінің дыбыстық даму- ының, ұзаруының нәтижесі деп қорытады. В.Котвич -л а /-л е және -ра/-ре формаларын етістік тудырудағы ең ежелгі және әмбебап тұл ға- л ар д еп есептейді де, олардың қызметін былай- ша жіктейді: -Іа /-1е- сабақты етістіктерді, - г а / -ге салт етістіктерді жасайды. Алайда, тілімізде осы модель арқы лы еліктеуіш емес түбірлерден ж асалған да етістіктер бар. Мұндай етістіктерді Э.В.Севортян да корсеткен. Мысалы: аж-ажы- ра=, бау-баура=, жай-жайра=, жад-жадыра=, күй- күйре=, сай-сайра= т.б. Бұл етістіктердің түбір морфемасын құрап тұрған болігінің мағынасы - күңгірт. Дегенмен, олардың еліктеуіш создер емес екендігі анық. Осындай түбірлерді талдау үстінде екі морфеманың арасында түйісіп, деэтимологи- заци яға экеп соқты раты н ф онетикалы қ құбы- лыстар жете көңіл болуді керек етеді (М.А. Бер- тагаев, 1969, 126). Мысалы, -ра қосымшасы қосы- луы арқылы саз созінен, Н .А .Б аскаков атап корсеткендей, сазда= етістігімен қатар сайра= етістігі де туған. М ұндай құбылыстар тіл даму- ының ортатүркі кезеңіне тэн. -са //-се, -сы //-сі: аң -аң са= , а қ -ақ с а = , жу- жуса=, жұм-жұмса=, көк-көксе=, күіі-күйсе=, ұқ- ұқса= , б ор-б орсы = , б ы қ-б ы қсы = , ж іп-ж іпсі=, күгі-күпсі= , қ а ң -қ а ң с ы = , қ а қ -қ а қ с ы = , қ о қ - қо қсы = , қ о п -қ о п сы = , ө к -өксі= , сар-сарсы = , сы ң-сы ңсы = т.б. А .Н .К онөнөв -са, -сы қосымшаларын қалау райдың корсеткішімен байланыстырады. Себебі бұйрық райдың грамматикалық жалпы мағына- сы тек бұйры қ ретінде ғана емес, тілеу түрінде де болатыны белгілі. Көптеген ғалымдар ш ығу төркіні жағынан рай категөриясының жіктелме- гендігін атап өтеді. Б.Серебренникөв атап көрсет- кен бұл қөсымшалы етістіктердің беретін мағы- насының бірі - ‘сезіну’ (чувствөвать себя, испы- тывать чтө-либө), ‘бір нэрсеге ұқсату’. Бұл ма- ғы налар өны ң қалау рай мағы насы мен тарихи байланысын көрсетеді. Осы мөдельдің “бір нэрсеге ұқсату” м ағы насы мен қатар тунгус тілдерінде жалпы етістіктерге тән қим ы лды ң сипатын бе- ретін мағыналары да бар (мнөгөкратнөсть, непре- рывнөсть, прөдөлжительнөсть действия). Н.А.Бас- какөв бұл қөсы м ш аны ң негізгі тұлғасы -сы түрі -ал, -са - сөның тұлғасыны ң қы сқарған түрі деп қарайды. Осы мөдель арқылы біршама етістіктің жаса- луы, өлардың сем антикалы қ бірізділігі мен өр- тақтығы бұл тұлғаның ертеде етістік тудырудағы белсенділігін көрсетсе, ал өлардың тарихи туын- ды лы ғы , түбір мөрфемасы ны ң өлі түбірге айна- луы өны ң көнелігін көрсетеді. - сы р//-сір: қау-қаусы р=, қап -қап сы р = , қу- қусы р=, тап-тапсы р= т.б. Тілімізде -сы р//-сір қосымш асы арқылы жа- салған етістіктер санаулы ғы ны ң озі оны онімсіз қосымш алар қатарына қосады. Дегенмен, осын- дай тұлғаларды талдағанда, мына бір жай еске- руді қажет етеді. Ш ығу төркіні жағынан бір-біріне ж а қ ы н , м ән д ес ж ұ р н а қ т а р д ы ң ж а л ға н ат ы н сөздерінің аясында да өзара айы рм аш ы лы қ бар. Бірі ж алған ған түбірге екіншісі жалғанбайды. Я ғн и , талғап жалғанады. Оның себебін, мүмкін, әр түбірдің табиғаты нан іздеу керек бөлар. Мы- салы, -л а //-л е , -т а //-т е, -д а //-д е - есімдерден етістік тудыратын аса құнарлы қөсымш а. Бірақ бұл жұрнақ есімдердің бэріне бірдей жалғана бер- мейді. Сөндықтан да түбірдің табиғаты терең зер- ттеуді қажет етеді. -/7/-:ай-айт=, бөр-бөрт=, ж өр-ж өрт= , жыр- ж ы рт= , кер-керт= , қ ай -қай т= , құр-құрт= , сүр- сүрт=, тар-тарт=, түр-түрт=, тін-тінт=, үй-үйт=, шер-ш ерт= т.б. Қ азақ тілінде -т - қө сы м ш асы етістіктің ырықсыз етіс фөрмасы ретінде кеңінен жұмсала- ды. Бұл арада өның түбірге еімес, туынды түбірге ж алғанаты ны белгілі. Оның өрхөн-енисей, ескі ұйғыр т.б. ескерткіштердегі, грамматикалық ма- ғынасы да өсылай. Бірақ тілдің даму барысында өсы қөсымша түбірмен эбден кірігіп кеткен біраз етістіктер бар. Олар жөғарыда келтірілді. Түркіта- нуда өсы тэріздес түбірлердің қалы птасуы н түсіндіретін еңбектер кездеседі. Бұл тарихи ту- ынды етістіктерде бұл күнде императивтік мэн жөқ. Оның себебі - “өлі” түбірлерге айналған гүбір мөрфемасына -т - көрсеткіш інің кірігуі. Түркі тілдеріндегі өсындай -т- қосымшалы тари- |