П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІПҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІІПҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
237 қалқы = , қ аң -қаң ғы = , м өң-м өңкі=, мүл-мүлгі=, м үң -м үң кі= , м ы з-м ы зғы = , о р -о р ғы = , сар-сар- қ ы = , са ң -с а ң ғы = , тол-толқы = , ш ал-ш алқы = , ш үл-ш ұлғы = , ш үй-ш үйгі=, ш ы л -ш ы л ғы = , үң- ү ң гі= , ы р -ы р ғ ы = , ы т -ы тқ ы = , ір -ір к і= , т.б. Етістік түбірлер құрамында л екси калан ған бұл ж ұрнақтарды ж оғары да талданған -қ а /-к е мо- делінің дыбыстық түрі деп қарастыруға негіз бар. -қы р//-кір, -ғы р//-гір\ а-ақы р = , аз-азғы р = , ба-бақы р= , ж аз-ж азғы р= , ж аң-ж аң ғы р= , жым- ж ы м қы р = , қ а й -қ а й ғы р = , қ а ң -қ а н ғ ы р = , қы м- қы м қы р=, м ы ң-м ы ңғы р= , ос-осқы р=, пыс-пы- с қ ы р = , ш а -ш а қ ы р = , ш ы ж -ш ы ж ғ ы р = , үш - үш кір=, ы с-ы сқы р= т.б. Осы қатардағы етістіктердің дені еліктеуіш түбірлерден жасалған. М ағыналық ж ағынан бұл сөздердің бәрі бір семантикалы қ топқа жатады. Сонымен қатар бұл қосымшаның еліктеуіш емес, басқа да мағыналы көне, олі түбірлерге ж алған- ғанын кореміз. Мысалы: азғыр=, жазғыр=, жаң- ғыр=, қаңғыр=. Дегенмен, ш ы ғу төркіні ж ағы - нан еліктеуіш түбірлерге ж алғануы бұры ны рақ тәрізді. Себебі, өлі түбірлерге басқа да қосы м - шалар ж алғаны п, түбірлес сөздер туады. М ыса- лы: жаң-а, қаң-тар=, қаң-сы=, аз-ғын, қылі-та= т.б. Ал, еліктеуіш түбірлердің біреуіне де осы қосымшадан басқа тұлға жалғанбайды. Қазіргі қазақ тілінде және басқа да түркі тілдерінде - л а /-л е қосымш асы - етістік тудыру- да күні бүгінге шейін ең өнімді тұлға. М ысалы Л .Н .Х ари тонов сол тілде - Іаа қосымшасы арқылы кез-келген зат есімнен етістік жасауға болады деп көрсетеді. -77ажұрнағы кең мағы надағы етістіктің ұғы м ы натән мағыналар- дың бэрін береді. Оның есім түбірге жалғануы сол сөЗді етістік тобына ауыстырады. Оны синх- рондық тұрғыдан да түбір морфемадан ажырату еш қиы нды қ келтірмейді. Мысалы: ау-ла=, бар- ла=, би-ле=, жау-ла=т.6. Сонымен қатар синхрондық түрғыдан ком- поненттік талдауға конбейтін етістіктер де кез- деседі. Бұл “ө л і” түбірлердің пайда болуы тек қосымшалардың пассивтенуінен ғана емес, түбір морфеманың семантикасының күңгірттенуіне де байланысты екенін дәлелдейді. Мысалы: бай-бай- ла=, бақ-бақ(ы )ла=, бау-баула=, кеу-кеуле=, қа- қала= , қау-қаула=, сой-сөйле= , сы -сы ла= , сы- ды р= , сы й ы р= , т.б.; ту-тула=, тү-түле= , үр- ұрла= ш ар-ш арла= т.б. Күні бүгінге шейін өнімді сөзтудырушы мо- дель бойынш а олардың қосымш а морфемасын анықтау қиын емес. Ал, түбір морфемалары қазіргі тілімізде жеке сөздік қасиетін ж оғалтқан, м ағы - насы белгісіз. Олардың кейбіреулерін салыстыр- малы-тарихи зерттеу нәтижесінде сол күйінде ес- керткіштер тілінен кездестіреміз. Кейде қазіргі тілдерде де сақталып қалуы кездеседі. М ысалы: - (-қа-ла) - ‘склады вать, класть по порядку’, іи -(-тү-л е) ‘волосок’, ‘шерсть’, ‘перья’ 399, 594, Ьіі - (бі-ле) - ‘остри е’, ‘л езви е’. -Ла, -леқосымш а морфемасының күні бүгінге шейін өнімділігіне қарамастан, ол жалғанған түбір морфемаларының мағы наларының әртүрлі дэре- жеде көмескіленіп, кейбіреулерінде мүлде ж оға- луы оларды түбір етістік қатарына қосқан. Мұның себептерін толы қ аны қтау қиы н. Дегенмен, со- ған әсер ететін кейбір жайларды атап өтуге бола- ды. Ол негізінен сол туынды етістікке негіз бола- тын есім создің м ағы насы мен қызметіне байла- нысты. Мысалы: 1. Қолданылу өрісінің кеңдігі; 2. Қолданылу өрісінің тарлығы; 3. Қолданылу өрісінің тереңдігі; 4. Қолданылу орісінің таяздығы; 5. Туынды етістіктің озінің есім торкінінен қол үзіп, метафора есебінде қолданылуының нэти- жесінде делексикалануы; 6. Сөз құрам ы ндағы дыбыстарың деф орм а- цияға ұшырауы (сөйле - зөі, байла - Ъа&) т.б. Қ азақ тіліндегі - л а /-л е қосымш алы етістік- тердің табиғаты проф. А .Қ аіы баеваны ң еңбекте- рінде арнайы зерттелген. Оның генезисі жөнінде көптеген ғал ы м дар-/^тұлғасы н көптіктұлға -Іаг мен байланы стыраты н Бетлингтің пікірін қуат- тайды. -яя/-«е;аз-азы на= , жай-жайна=, кер-керне=, қай-қайна=, қат-қат(ы)на=, қи-қина=, ой-ойна=, сар-сарна=, тыр-тырна= т.б. Көріп отырғанымыз- дай, бұл қосымшалы сөздердің көбі бүгінде түбір сөзге айналған. А.Ю лдашев, Гулямов, А.Қалыба- ева бұл форманы -ла қосымш асының бір вариан- ты деген болжам айтады. Бұл жорамалды негізсіз деуге болмайды. Себебі, туыс шор, якуттілдерін- де -лд/-у7еқосымшасының бір дыбыстың түрі ре- тінде -наа, -яээқосы м ш алары жиі қолданылады. -Н а/-не формасы негізінен сонор дауыссыздарға ая қ та л ға н түбірлерге ж эн е кейбір еліктеуіш түб ірлерге ж а л ға н ад ы . С о н д ы қ тан сан аулы түбірлерге ғана қосылуы оны ң онімсіз тұлғаға айналуына әсер еткен болу керек деп болжауға болады. -ра//-ре: аң -аң ы ра= , бау-баура=, ең-еңіре=, ж ад-ж ады ра=, (жад~жаз~жай), ж ам -ж ам ы ра=, |