П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

258
деген мағынаны біддірсе, 
ине-жіп -
іс тігуге қажет 
заттардың жалпы аты, 
туған-туысқан
деген қос 
сөз туыс деген м ағы наны біддіреді, 
шай-қант
шай ішуге керек заттардың аты, 
қой-еш кі
ұсақ 
малдың аты, 
өрік-мейіз
шайда қолданылатын жеміс 
атаулының жалпы аты.
Қосарлама қос сөздердің мағы насы нда ж и- 
нақтау, ж алпылау м ән болады, ол ж оғары дағы
мысалдардан аны қ көрінді. Төмендегі мысалдар 
оны растайды. М ысалы, 
апа-қарындас
- әйел ту- 
ыстың жалпы аты, ол сіңліні де, апаны да қарын- 
дасты да бәрін қамтиды, 
қару-жарақ
деген - қару- 
ға жататын құралдардың (мылтық, қылыш, найза 
т.б.) бәрінің ортақ, ж иы нты қ аты, 
көрпе-ж ас-
тық
- төсекте қолданылатын заттардың бәрінің 
аты. Бұл қосарлама қос сөздердің бәріне тән жал- 
пы қасиет.
Қосарлама қос сөздердің сыңарлары екі түрлі 
сөз болғаны м ен, олар міндетті түрде бір сөз та- 
бына жататын создерден болады. М ысалы, 
а ға -
іні, көйлек-көншек, бас-аяқ, аяқ-қол, өнер-білім, ән-
күй зж
есімдерден ж асалған, 
қызыл-жасыл, ақ-
қара, қызылды-жасылды, үлкенді-кііиілі, аумалы-
төкпелі
сын есімдерден, 
үш-төрт, бес-алты,
қырық-отыз, елу-алпы с
сан есімдерден, 
әне-міне,
анау-мы нау
есімдіктерден, 
келіп-кет іп, көрген-
білген, алу-беру, келген-кеткен, алып-беріп
етістік- 
терден, 
бүгін-ертең, жоғары-томен, аңда-саңда,
окта-текте, ерте-кеш
үстеулерден, 
тарс-түрс,
бүрқ-сарқ, жапт-жүлт, шақыр-шүкыр, сатыр-сүтыр
еліктеуіш 
сөздерден, ах-ух, уһ-оһ
одағай сөздерден 
жасалған.
Келтірілген қос сөздердің екі сыңарлары да 
бір сөз табы нан жасалумен бірге, сол сөз табы- 
ның аясында қалған. Сонымен бірге осы мысал- 
дар қосарлама қос сөздердің барлық сөз табында 
бар тілдік құбылыс екенін дәлелдеді. Барлық сөз 
табы ны ң құрам ы нан белгілі орын алатын, бар- 
лы қ сөз табы на қатысты қосарлама қос сөздер 
тілдің сөздік қорынан да үлкен орын алады, бірақ 
олар сөздіктерде қазір толық қамтылмай жүр.
Қайталама қос сөздер де тілге кең тараған, 
жиі қолданылатын сөздертобы на жатады. Қай- 
талама қос сөз бір сөздің екі рет қайталануы ар- 
қылы жасалады. М ысалы, 
елең-елең, тарс-тарс,
бау-бау, қора-қора, қалш-қалш, келе-келе, айтып-
айтып, сөйлеп-сөйлеп
т.б.
Тілде қайталама қос сөздер түрлі құрамда 
кездеседі: 1) түбір қалпында қосымшасыз қайта- 
лану: 
тау-тау, өркеіи-өркеш, қора-қора, жол-жол,
м ая-м ая, үйір-үйір, қүшақ-қүшақ,
2) бір сыңары 
қосымшасыз, бір сыңары қосымшалы қайталама
қос сөздер: 
өз-озінен, бетпе-бет, кімде-кім, қолма-
қол;
3) екі сыңары да қосымш алы : 
біріңе-бірің,
өзіңнен-өзің, қолдан-қолға, үйден-үйге
т.б.
Түбір сөздің ешбір қосымш асы з қайталануы 
арқылы жасалған қайталама қос сөздер тілде коп 
қолданылады. М ысалы, 
т ау-т ау үйілген бидай,
қора-қора малы бар, өркеш-өркеш таулар, қүіиақ-
қүш ақ бум алар, м а я -м а я шөп
т.б. Осы қос 
сөздердің ешқайсысы түбір сөздің дара қолданы- 
сындағы мағынаны білдіріп тұрған жоқ, бұларда 
“тау” , “ қ о р а” , “ө ркеш ” , “ қ ұ ш а қ ” мағыналары 
мүлдем жоқ. Осы создерден ж асалған қайталама 
қос создердің бәрі олармен тіркескен,&/ддм, 
мал,
тау
зат есімдерінің колемін, аумағын білдіріп тұр. 
Бұл осы қайталама қос создердің сыңарларының 
негізгі м ағы насы нан басқа м ағы н аға кәш кенін 
білдіреді. Осы жағдай мұндай қос создердің созжа- 
сам үр д ісін ің н ә ти ж е с ін д е б а сқ а м а ғ ы н а ғ а
кош кенін білдіреді.
Қ айталам а қос создердің екінш і сыңары 
белгілі бір дыбыстық озгеріспен қолдануда тілде 
жиі кездеседі: Мысалы, 
шай-пүй, ет-мет, сүт-мүт,
еіикі-м еіикі
т.б. Бұл қо л д ан ы ста м ағы наға әсер 
етеді. Мысалы, 
шай ішейік, ет жейік, сүт бер, ешкі
длдегенмен 
шай-пүй ііиейік, ет-мет жейік, сүт-
м үт бер, еіикі-мешкі ал
дегендердің мәні бір емес, 
соңғы ларда нағы з “ май, ет, сүт, еш кі” мәні сақ- 
талып тұрған ж оқ, “осылар сияқты бірдеме” де- 
ген эмоционалды қ мән қосы лған. Анық айтсақ, 
бұларда да м ағы налы қ өзгеріс бар.
Бір сыңары қосымшасыз, бір сыңары қосым- 
шалы қайталама қос создер тілде екі түрлі: 1) 
бірінші 
сыңары қосы м ш алы , екінш і сыңары 
қосы м ш асы з қайталама қос создер; 2) бірінші 
сыңары қосымш асыз, екінші сыңары қосымша- 
лы қайталама қос сәздер; 3) екі сыңары да қосым- 
шалы қос создер.
Бірінші сыңары қосымш алы, екінші сыңары 
қосымшасыз қайталама қос сөздер мыналар: 
бет-
пе-бет, қолма-қол, жүзбе-жүз, көзбе-көз, ауызба-ауыз,
үй-үйге, бостан-бос.
Қайталама қос создердің бірінш і сыңарына 
-м а /-м е
қосымш асы қосылу арқылы қос сәздің 
жасалуы әбден қалыгітасқан тәсілге айналған. Бұл 
тәсіл арқылы қим ы л-әрекеттің екі субъектінің 
тікелей қатысуы арқылы ж асалғаны білдіріледі. 
Зат есімнен осы тәсіл арқылы жасалған қайтала- 
ма қос сөздердің мағынасы өзгеріп, үстеуге айна- 
лады. М ысал ы, 
көзбе-көз свйлесті, қолма-қол тап-
сырды, жүзбе-жүз кездесті, ауызба-ауыз пікірлесті
т.б. Бұлардың бэрінде қайталама қос сөз қимыл- 
дың қалай жасалғанын білдіріп тұр.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: