П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Ертіс бойында өзен, өлке, сызалы, қүйқсиіы жер
сағалаған елдер... (Аймауытов). Шүбартқан ат- тылар тобы әдемі жасыл төбелер мен сыз атты сайлар бойында (Әуезов). Тақталы көйлегіне қара шүбар галст ук тағы п қойыпты (Аймауытов). Үстінде қой жүні тақталы шекпені бар жігіт кіріп келді (Сонда). Сөзжасамдық -ды /-т ы /-лы ф орманты қай түрде де жалпы есім түбірлерге, солардың қата- рында әсіресе нақты зат атауларына жиірек жал- ғанады. Солай екені ж оғары да талданған тіл де- ректерінен де айқын аңғарылады. Ол туынды сын атауын үнемі бұлай біры ңғай нақты мәнді, де- ректі зат атауларына, өзалдына дербес, толық ма- ғыналы жеке есім түбірлерге ғана емес, солардың сыртында және абстракт (дерексіз) мағыналы лек- семаларға да, кейде тіпті модаль сөзге де ж алға- нып тудыра алады. Кәрлі қысқа маңдайы тақ еткенін бір-ақ білді (Аймауытов). Бізде фабрик-заводтар сияқты ор- далы дүкендер болмады (Сонда). Жадымда соғыс кезі, сойқанды кез (М ақатаев). Қатыгез майдан, қанды жапан (Сонда). Екеуі де Бекболатқа ке- рект і кісі ғой (Аймауытов). Қ үлғана бізде селе- белі ауру (Қоңыратбаев). Д эл осы ж олғыдай іиаң - ды шабуылды бүрын көрмеген едік (Әуезов). Тілімізе, сон дай -ақ, негіздеуші есім сөз бен -лы /-т ы /-д ы ж ұрнағы ны ң өзара сөзжасамдық қатынасқа түсу нәтижесінде қалыптасқан сын ес- імдер де бірталай. Олардың тек тіл білімі сала- сы н д а ғы л а р ы н ы ң кейбірі м ы салы м ы налар: өрнекті сөйлем, хабарлы сөйлем, сүраулы сөйлем, бүйрықты сөйлем, лепт і сөйлем, атаулы сөйлем, жақты сөйлем, күрделі сөйлем, себепті оралым, шартты оралым, мақсатты оралым, есімді тіркес, етістікті тіркес, түрақты тіркес, түйдекті тіркес, аморфты тілдер, актусиіды мүшелену, ареалды лин- СЫ Н ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ 345 гвистика, дэстүрлі граммат ика, функционалды грамматика, болжалды келер шак, максатты ке- лер шак, сабакты етістік, шартты рай, дауысты дыбыстар, үнді дауыссыздар, үйірлі мүіие, күрделі сөз, канатты сөз, нүктелі үтірт.б. Сөзжасамдық -лы /-д ы /-т ы ф орм анты ны ң қатысуымен терминдік сипатта пайда бодған мұндай есім негізді сын атаудары жадпы толып жатқан өзге білім салаларында да осылай көптеп кездеседі. -л ы қ /-д ы қ /-ты қ . С өзж асам ды қ -лы к /-д ы қ / -тық ф орманты түркі тілдерінде жалпы өнімді ж ұрнақ саналады. Түркологияда ол бірде толық м ағы налы іл етістігінен ш ы ғары лса, енді бірде “лы қ толы ” дегендегі лы қ лексемасымен тектес- тіріледі. Ілгеріде қарастыры лған қазақ тіліндегі сын атауын жасайтын -ль//-дб//-ть/формантына моң- ғол тіліндегі - л и г ж ұ р н а ғы с ә й к е с е д і. -лы қ / -д ы қ /-т ы қ афф иксі сондай-ақ ілгеріде сөз бол- ған -лы/-ды/-т ы ф орманты ны ң толы қ тұрпаты, я ғн и соң ғы -лы /-ды /-т ы ф орм асы -лы қ /-д ы қ / -тық аффиксінің фонетикалық дамуының нәти- жесі ретінде сипатталады. Түркологияда жалпы сөзжасамдық бұл жұрнақтың ф онетикалық даму процесінің мынадай негізгі үш сатысы атап көрсе- тіледі: -лы г/-л и г —> -л у у /-л ю ю —» -лы /-ли . Бірақ түркі тшдеріндегі бұл екі ж ұрнақ бір- бірінен дамып ш ы ққанмен, өздерінің сөзжасам- дық қызметінде олардың әрқайсысының тек озіне тиесілі ерекш е белгілері қалы птасқан. Мысалы -лы қ/-ды қ/-т ы қ ж ұрнағы тілімізде сын атаула- рынан горі, зат атауларын жасауда айрықша бел- сенділіктаны тады , яғн и осы соңғы қызметінде бары нш а онімді ж ұрнақ саналады. Ал -л ы /-д ы / - ты форманты олай емес: бұл тек есім негіздер- ге ж алған ы п , б іры ңғай сын атауларын ғана түзеді. Біз қарасты рғалы оты рған -л ы қ /-д ы қ / -тық ф орманты ны ң одан ең басты айырмаш ы- лы ғы (әрі арты қш ы лы ғы ): ол көпш ілік түрік тілдерінде зат атауларымен қоса, сын атауларын да жасай алады. Рас, сезж асам ды қ -лы /-ды /-т ы жұрнағындай соншалықты жиі емес. Сөзж асамдық бұл -лы қ/-ды қ/-т ы қ жұрна- ғы , ілгеріде талданған -лы /-д ы /-т ы форманты сияқты сын атауларын жасауда үнемі есім негізді сөзге ж алғанады. Ж әне бұл есім негізді сөздер кобінесе абстракт мағыналы, яғни білдіретін мән- ұғымы ж ағы нан дерексіз болып келеді. Ондай сын атауы дериваттарының кейбірі, мысалы, мы- налар: Ақтық күшін жинап, қатын-балаларын шақырып алып қол үстасып қоіитасты (Аймауы- тов). Бүл іиығарманын олецдік қасиетіне бармай- ақ қояйын (Ш от-А ман). Отаудың оң ж ақтағы түскиіз, іиымылдығына шаңырақтан түскен күн сэулесінде коктемдік, жаңа ашық рең бар (Әуе- зов). Әкесінің дүпиелік есепке аңқау да, аңғал емес екенін білсе де ... (Сонда). Қ азақ тілінде есім негізден -лы қ/-ды қ/-т ы қ форманты арқылы туынды сын атауларын жа- сайтын ондай есім негіздердің енді біразы нақты заттық мәні бар, деректі сөздер болып келеді. Саулық қойдың жасындай жасымыз бар... (Айма- уытов). Суық суға майлық орамалын малып, элсін- элсін тарта берді (Сонда). Мұндай құрылымды сын атауларындағы не- гіздеуіш создердің тағы бір тобы жанды табиғат құбы лы стары на, я ғн и адамға, торт түлік малға қатысты болып келеді. Бұларға, мысалы, мына іспетті туылымдар дэлел бола алады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|