П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет443/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   439   440   441   442   443   444   445   446   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

Інілік, құрбы-
лық, достық сөзінің бэрі біте қайнасып, бірге ара-
ласып кеткендей
(Әуезов). 
Қызатын қанын, аши-
тын жанын басының пайдасына, бастыктық орын-
ға сатқан азамат
(Байтұрсы нұлы ). 
М амекең де
“ақсақалды қ” қалпын қүрып, атқа мініп жүреді
(Аймауытов). 
Аталықмейіріміж еңіп кеткенін өзі
де байқамай қалды
(Сонда). 
Бүл жолы Айзада
сүлудыңэйелдік сезімі керемет болды-ау
(Алшын- 
баев).
Тілім ізде ж оғар ы д ағы л ар си яқты
-л ы /-д ы /
-ты
формалы туынды сын атауларының негізде- 
уші бөлігі кейде сан атаулары болып та келеді. 
Сондай-ақ 
-лық/-ды қ/-т ық
жұрнағы арқылы есім 
негізден ж асалған туынды сын атауы озі ан ы қ- 
тайтын заттың сапалық сипатын, яғни оның тегін, 
неден немесе одан не істелетінін білдіреді.
Даяршы жігіт жетілік лампыны, ортаға қой-
ды
(Аймауытов). 
Екеуі Әбдірені ашып, жаулық-
тық ақ нэрсені алды
(Сонда). 
Ол торттік жыр-
ды торт ақын болып, іліп қағып айтатын бір дэстүр
(Әуезов). 
Алдымен қашқарлық бір қ ү м ға н эпер
(Бақтыбай ақын).
-д а қ (-д е к )/-т а қ (-т е к ) ж ұрнағы. Бұл ж ұрнақ 
қазақ тілінде жалпы онімді емес. Көбінесе есім 
негізге жалғанады. Ал етістік түбірмен сөзжасам- 
ды қ қаты насқа түсуі тым сирек. Осы арада бір 
көңіл аударатын нәрсе: 
-дақ/-т ақ
ж ұрнағы ар- 
қылы ж асалған сын атаулары өздерінің семанти- 
калы қ құрылымы ж ағы нан біртұтас емес: олар 
бірде тіліміздегі созжасамдық 
-ды
ф орманты ны ң 
мәніне жуықтау мағына білдірсе, енді бірде 
-ғыіи
аф ф иксім ен ұғымдас болып келеді. М ына бір 
үзінділерден мысалы сондай ой туады.


346
СӨЗЖАСАМ
Үлы тыныштықты бұзып тұрған дыбыс -
т аст ақ ж олмен қеле жатқан аттылардың ты-
қыры ғана
(Әуезов). 
Қасына бес-алты салт атты
жүрдек жігіттер ерткен
(Сонда). С оңғы мы- 
салдағы ж әне тілімізде ж алпы жиі айтылатын 
жүрдек ат, жүрдек поез
тікестеріндегі 
жүрдек
сын 
атауының білдіретін ұғымы, біздің байқауымыз- 
ша, “жүргіш, жүрісті, ж үрісқой” дегенге көбірек 
келіңкірейді. Ал, алдыңғы сөйлемдегі
тастақд&-
риватының “мағыналық аумағы” /7?ясть/сын ата- 
уының семантикасын түгел “жаба алмайды”. Бұл 
екеуінің (
тасты
ж әне 
тастақ
туылымдарының) 
ұғы м ды қ арақаты насы н 
шөпті
және 
шөптесін
сын атаулары ны ң ұғы м ды қ арақаты насы м ен 
түсіндіруге болады.
Ж оғары дағы туынды сын атаулары сөзжа- 
самды қ 
-д а қ/-т а қ
ф орманты арқы лы зат және 
қимыл атауларынан қалыптасқан. Мұндай құры- 
лымды туынды сы н атаулары ны ң негіздеуіш 
бөлігі тілімізде сон д ай -ақ түбір сын атауы бо- 
лы п та келеді, мысалы: 
Екі қыз барғамыз. Ажар
екеуіміз. Ж еңілт ек қыз еді
(Аймауытов). 
Қала-
ның көл жақ шетінде т апалт ақақ шіркеу көрінеді
(Сонда). 
Одан соңғыдүрдек ерін, ж алпақ мұрын
Д о ға деген жігіт еді
(Сонда).
Сөзжасамдық 
-дақ/-дек/-т ақ/-т ек
форман- 
ты біраз ретте дыбыс-еліктеуіш терден жасалған 
туынды есімдерге жалғаны п та жаңа сын атауын 
түзе алады. 
Қарсы қабырғада, бұрышта жалты-
раған солқъиідақ кроватв
(Аймауытов). 
Б ы лқы л-
дақ барқыт орындық ... Балташ бы лқылдақ ор-
нына келіп отырды
(Сонда). 
Үйытқып соққаң,
ызылдақ ж ел
(Сонда). 
М олдашқа даңғы лдақ
Жығылбайдың қызын айттырмаса...
(Мүсірепов).
Бұл м ы салдардағы туынды сын атаулары- 
ның м орф ологиялы қ құры лы мы н былай мүше- 
леп көрсетуге болады: 
солқ
(дыбыс еліктеуіш) + 
-ы л
(жұрнақ) > 
солқыл
(дериват есім) + 
-дақ
(сөзж асамдық ф орм ант) > 
солқылдақ
(туынды 
сын атауы).
Былқылдақ, ызылдақ, даңғылдақ -
бұлар да 
тілімізде осындай құрылымда қалыптасқан.
Тілімізде сөзж асам ды қ осы 
-дақ
форманты 
арқылы пайда болған есім негізді сын атаулары 
қатарына сондай-ақ 
шаңдақ, шардақ, құмдақ
ту- 
ылымдарын да ж атқы зуға болады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   439   440   441   442   443   444   445   446   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет