П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Сынды
- Қисынын тауып (Абай) - Таң ата келіп іздеп таба алмады, Қисы- ны
- Рас: Расты рас демей
- Керек күні
- Сыңайы
- Тәрізі
- Тәрізі, олар үйде жоқ (М үсірепов). Тәрізді
- Ләзім
| шек;
мынаның ылаң шығаруы шек, байқаң (КТДС). 12.4. М О ДА ЛЬ С Ө ЗД Е Р Д ІҢ Қ О Л Д А Н Ы ЛУ Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І Қ азақ тіліндегі модаль сөздердің қолданы - луындағы басты бір ерекшелік: олардың көпшілігі бүгінде әр түрлі модальдық мағы нада жұмсалға- ны м ен, өздерінің әуелгі тура м әнінен әлі толы қ аж ы рам аған. Олардың көпшілігі қазір сөйлеу- шінің сөйлемде айтылған хабарға деген қатына- сын білдіретін тұрақты тілдік единица ретінде де, соны м ен қоса негізгі лексикалы қ ұғы м ы нда да қолданылады. Оны мына бір нақты салыстырма деректерден айқын көруге болады. Сынды: Мерейі асқан өренім, Кебек сынды таққа бер (Әуезов) - Біреу үрлап кеткен сынды (Ш әкәрім). Қисыны: Қиуадан шауып, Қисынын тауып (Абай) - Таң ата келіп іздеп таба алмады, Қисы- ны, біреугүрлап кеткен сь/ядь/(Ш әкәрім). Сияқты: Күн сияқты ол дағы күреңітіп (М а- қатаев) - Қүнанбайестхмъгеи сияқты, ешбір белгі бермеді (Әуезов). Рас: Расты рас демей танамыз ба (Байтұр- сы нов) -Арғысын бір-ақ алла біледі, рас (Абай). Корінеді: Алыста қарауы т қан бірдеңелер корінеді (Аймауытов) - Кейбіреулер жиылысқа баратын корінеді (Аймауытов). Білем: Менің қамымды жейтүғынын қайдан білем (Аймауытов) - Болған білем соқтығыс, Емес білем аз жүмыс (Абай). Дейді: “Патша т үрғанда ж үмысшының түрмысы оңбайды ” дейді (Аймауытов) - Чиң атты шығыс жақта хан бар дейді (Тарихи жыр- лар). Деседі: Енді не, жөні со ғой - деседі бозбала- лар (Аймауытов) - Кейбір көрген адамдар бәйге атынанҮуалып қойған деседі (Аймауытов). Керек: Жетілсең де, жетсең де Керек күні бір бар-ау (Абай) - Қозының аяғын м а л басып кетсе керек (Аймауытов). Екен: Момындық күшті екенін Көрсем дағы күтпеймін (Абай) - Сол елдегі хан сүлуэйел іздеп сұрау салады екен (Құламерген). Сыңайлы: Сенсіз өткен күнім де түн сыңай- лы (Әбілдаева) - Үлттық философияның ірі та- қырыптарының бірі ұлттық әдебиет екенін ұмыт- қан сыңайлымыз (М ендеке). Сыңайы: Сыңар қанат құстардың сыңайы- мыз, қарағым (М ақатаев) - Енді ойласам, қара- ғым, Адасар болдық,сьщ ш ы (Алмажан). Тәрізі: Ш ашылған қар тозаңы жаңа шығып келе жатқан күн қызылынан тұтасып барып сөнгендей тәріз беріп тұр (Н ам енгенов) - Тәрізі, олар үйде жоқ (М үсірепов). Тәрізді: Ақын тетігі /сө/гмашина тәрізді (Ай- мауытов) - Қиястықтан пайда жоқ деп ақыл үйреткен тәрізді (М ағж ан). Сықылды: Қара мұрты қара жібек сықылды (М ағжан) - Бір кэлим а сөз жоқ, дем де алмайтын сықылды (М ағжан). Нәті: Кейбір нәті жұмсақ бастықтардың бір- екі сағат қа босататыны да бар (Құлкенов) - Нәйәті, сары жылан бұл, Кісіні шағатын уы жоқ (Әлімқұлов). Ләзім: Ғылымға махаббаты барларға себеп, парыздарды білмекке иждиһат ләзім (Абай) - Сіздің де естіп білуіңіз ләзім (Әуезов). Тақылетті: Желпуіш тақылетті пальм алар- дың жапырақтары баяу теңселеді (“ Бейбітш ілік дауысы” ) - Сардар қазір қатты жүдеу, ауыра- тын тақылетті (Қабдолов). Реуішті: Мынау адамның басы реуішті нэрсе екен (ҚТД С) - Қонақтар кешігетін реуішті (“ Па- расат”). Дәл осы сипат қазақ тіліндегі зайыры, мүмкін, болар, шығар, элпетті, элпеті, сиқы, іспетті, осы- лар типтес тағы біраз модаль сөздерге де тән. Бұлар да сол жоғарыда салыстырылған лексема- лар сияқты қазір де тілімізде әрі модальдық, әрі өзінің әуелгі лекси калы қ мәнінде қатар қолда- нылады. Бұлай болуының, бізше, бір себебі: грам- матиалану процесі үзбей үнемі жүріп отыратын процесс, бұдан да дәл айтсақ, модальдылық про- 580 МОРФОЛОГИЯ блемасы жалпы тілдің прагматикалық ж ағы м ен, я ғн и оның “қолданы м ды қ өм ірім ен” (речьпен) байланыстылығында жатыр. Қ азақ тіліндегі модаль сөздерді қолданылу ерекшелігіне қарай үш топқа бөліп қарауға бола- ды. Олар мыналар: 1. Сөйлемде тек синтаксистік қыстырма мүше қызметінде қолданылатын модаль сөздер: элпеті, ишмасы, тэрізі, зады, сиқы, түрі, аңғары, асылы (эсілі), қисыны, нәті, нэйәті, сыңайы, зайыры, жобасы, расы, кім біледі, шынында, шындығында, анығында, асы- лында, расы, эрине, элбетте, бэлки, бэлқі, бэлкім, ту- асы. Адам да, заманда өзгереді ғой, інім. Туасы, заманды қүратын адам (Өтебайұлы). Бұлар тұтас сөйлем мазмұнына қатысты мо- даль сөздер болып табылады. 2. Ж оғары д ағы д ай тұтас сөйлем м азм ұны - мен байланысты емес, үнемі тек баяндауыш тың ш ы лауы нда көм екш і мүш е қы зм етін де ған а жұмсалатын модаль сөздер: -укерек, -уы (-уі) ке- рек, -ар-ға керек, -м а (-мек) керек, -мақ-қа (-м ек- ке) керек, -са (-се) керек; -у қажет, -уы (-уі) қажет; -уы (-уі) кэдік; -уы (-уі) ықтимал, -у-ға ықтимал; -уы (-уі) тиіс, -у-ға (-у-ге) тиіс; -улазым, -улэзім; білем, -ды (-ді) білем, -ған ( -ген) білем, -ар (-ер) білем: маған бірдеңе жасар білем (диалектизм); шығар, -ем шығар: жүрем шығар (диалекгизм); дейді, деседі, -са (-се) дейім, -са (-се) деймін: Тек ауыз бірлік қылсақ жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|