П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ҚҮРЫЛЫМЫНЫҢ ҮЛҒАЮЫ
161 ЕСКЕРТУ: -ғышта, -гіште күрделі жұрна- ғын -ғыш және -та ж ұрнағы нан біріккен деп есептейтін ғалымдар да бар. Бұл көзқараспен келісуге болмайды. Сын есім тудыратын -ғы ш ж ұрнағы ж алғанған сөзге етістік тудыратын -ла (-ле, -де, -де, -та, - т ^ ж ұ р н а ғ ы жалғанбайды. -ла, -ле ж ұрнағы тек сапалы қ сын есімдерге жалғанады. Сондықтан да сезгіште, білгіште деп айта алмаймыз. Ал -м а л а /-м е л е күрделі ж ұрнақтары ны ң арасы на қойы лы п айтылатын / ш / қы стырма дыбысы жиі кездеспейді. М ысалы, ж ырмала- жырмышта, тырмала-тырмыіитач.Ь. Бірақ бұл жұрнақ арасына / ш / қыстырма дыбысынан басқа дыбыстар да қойылып айтылу кездеседі: тізбеле- тізбе/к/те, тартпала-тартпа/к/та, ұйпала-ума /ж /да, түртпеле-түртпе/к/те т.б. 6. Дауыссыз / т / дыбысына біткен бір буынды сөздерге етістік тудыратын -ык, -ік жұрнақтары жалғанғанда / т / қыстырма дыбысы пайда болып, созылыңқы (гемината) құбылысы жүзеге асады. М ысалы, от-ык-от/т/ык-оттык, тот-ык-тот- /т/ык-тоттык, жет-ік-жет/т/ік-жеттік, сат- ык-сат /т /ык-сатт ык т.б. 7. Дауыссыз / с / ды бы сы на аяқталған сөзге -ык жұрнағы жалғанғанда тағы бір / с / қыстырма дыбысы пайда болады. Бірақ бұл құбылыс арқылы пайда болған ссды бы стары (гемината) керігуге (диссим иляция) ұш ырап, кейінгі с дыбысы / т / ды бы сы на айналады. М ысалы, м а с+ ы к-м а с/с/ ык-мастык, бас+ык-бас/с/-ык-бастык т.б. Мэ саған сөзі сезім-күйді білдіріп, одағай қатары н а өткенде тіркес арасы нда тағы бір қы стырма дыбыс пайда болады. Бірақ бұндағы сс дыбыстары керігуге ұш ырамай, созылыңқы күйде айтылады. Мысалы,л*э саған - мәссаған. 8. Сөз аяғы /н /, /л /, / з / дыбыстарына біткен етістіктерге -ык жұрнағы жалғанса, /д / қыстырма дыбысы пайда болады. М ы салы , к ө н + ік-кө н/д / ік-көндік, ш ал+ ы к-ш ал/д/ы к-ш алды к, еміз+ ік- еміз/д/ік-ем іздік, тамыз+ык-тамыздык■ Бірақ қыстырма дыбысты және қы стырма дыбыссыз варианттары жарыса қолданыла береді. Әңгіме болып оты рған ж ұрнақ етістікке жалғанбай да осы / д / қы стырма дыбысыны ң пайда болатын кезі болады. М ысалы, рызык- рыздык. Араб тілінен енген бұл сөздің арасында / д / кыстырма дыбысыны ң қойы лы п айтылуы тек ы-ры-зык болып А -БА -БА Б буын үлгісінде сөздің екінші буыны ж абық буынға /А -Б А Б - БА Б/ айналу амалын корсетеді. С ондай-а кж өн созінен ж өндік етістігі ж а с а л ғ а н д а да / д / қы стырма дыбысы бар. Бірак жон сөзі етістік емес, зат есім. Біздің ойымызша, бұл сөз ( жөндік) ж о ғ а р ы д а ғ ы м ы сал д ар д ы ң ан а л о ги я с ы м е н жасалған болуы керек. 9. -ы к /-ік ж ұрнағы / й / , /р /д ы б ы с ы н а аяқ- талған сөзге жалғанғанда / л / қыстырма дыбысы пайда болады. М ысалы, к и + ік -к и /л /-к и л ік , ій- ік-ій /л/ік-и лік, шүй+ік-шүй/л/ік-шүйлік, бөр+ік- бөр/л/ік-бөрлік т. б . 10. / й / үнді ды бы сы на біткен етістікке -ы н / -ін өздік етіс жұрнағы жалғанғанда / с / қыстырма дыбысы пайда болады. М ысалы, сүй+ ін-сүй/с/ ін-сүйсін, түй +ін-түй/с/ін. 11. Қыстырма дыбыс қою арқылы қатар кел- ген аш ы қ буы ндарды ң бірін ж абы қ буы нға ай н алд ы р у Ш ы ғы с д и алектісін д е дауы ссы з д ы б ы сқа біткен үстеу сөздерге -ы ры к/-ірек жұрнағы жалғанғанда жүзеге асады. Үстеу сөздің соңғы дауыссызы қатаң болса / т / , ұяң, үнді болса, / д / қыстырма дыбыстары келеді. Мысалы, пэс +ірек-пэс/т/ірек-пэстірек, кеш + рек-кеіи/т / р е к -к е ш т ір е к , б ү р ы н + ы р а к -б ү р ы н /д /ы р а к , т ө м е н + і р е к - т ө м е н / д / і р е к - т ө м е н д і р е к , былай +ырак-былай/д/ырак-былайдырак т.б. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|