П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет234/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   230   231   232   233   234   235   236   237   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

9 .7 .2 .2 . 
Жабық буынмен айту үрдісіне
байланысты пайда болған қыстырма дыбыстар
Қ азақ тіліндегі сөздердің айтылу легінде 
дыбыстардың тіркесіміне қатыссыз қөйылып 
айтылатын қы стырма дыбыстар бөлады. Олар, 
негізінен, сөйлеушімен тыңдаушы (қабылдаушы) 
а р а с ы н д а ғ ы
п с и х ө л ө г и я л ы қ
ж а ғ д а й ғ а
байланысты. Сөйлеуші өзінің өйын тыңдаушыға 
жеткізу әрекетім ен сөйлесе, тыңдаушы өзіне 
қажетті хабарды қалт жібермей ұғуға ұмтылады. 
Осы әрекеттердің нэтижесінде сөйлеушінің ашық 
буынды ж аб ы қ буы нм ен айту үрдісі пайда 
бөлады. Себебі аш ы қ буындардың сөзылыңқы 
айтылып, бөсаң естілетіні, жабық буындардың 
қы сқа, нақтылы дыбысталатыны анық. Демек, 
ашық буындарда сөздердің айтылу легінде жабық 
буы нға айналды ры п айту өйды ты ңдауш ы ға 
нақтылы жеткізуге кемектеседі. М ұның айқы н 
мысалы 
қып-қызыл, сап-сары, әп-эдемі
дегендегі 
қы, са
буындарының 
қып, сап, әп
бөлып күшейткіш 
буын жасауынан байқалады.
Ашық буындардың жабық буынмен айтылу 
үрдісі сөздің ды бы сты қ құрылымын арттыруға 
да, ықшамдауға да себеп болады, мысалы, 
і-йе-ле
деген үш аш ы қ буынны ң 
і-йем-де
түрінде / м /
дыбысын арты қ қойып айту арқылы ортадағы 
бір аш ы қ буын ж абы қ буынға айналып тұр. Ал


160
МОРФОНОЛОГИЯ
о-ры-ны
деген сөз 
ор-ны
болып / ы / ды бы сы ны ң 
түсуіне байланысты екі буыннан (ж абы қ-аш ы қ 
буын) тұратын сөз пайда болды.
(Бұл құбылыс ы қш амдалуға байланы сты 
к е й ін т о л ы қ а й ты л а д ы ). С о н ы м е н ж а б ы қ
буынмен айту үрдісінің пайда болуына сөйлеу 
д а ғд ы сы н д ағы психологиялы қ әр екет себеп 
болған деп есегітеуге болады. Бұл құбылысты 
ж алпы тіл білімінде айтылып ж үрген еселеу 
п р и н ц и п і ( п р и н ц и п д о п о л н и т е л ь н о с т и )
тұрғы сынан қарау керек.
Ә рине, тіліміздегі аш ы қ буынды сөздердің 
бэрі сойлеу кезінде ж абы қ буы н ға айналы п 
ж атқан ж оқ. Олай болғанда, тілімізде аш ы қ 
буынды сөз қалмауы мүмкін еді. Бұл құбылыстың 
тал ғам ал ы ж үзеге асы п, ж абы қ буын аш ы қ 
буы нға айналы п жатуы да мүмкін. М әселен, 
домала, сарала, онеге, кереге
сияқты ыңғай аш ық 
буынды создер ж абы қ буынға айналы п ж атқан 
жоқ. Сондай-ақ, 
бүк, шік, тік,
яядхияқты жабық 
буынды создердің дыбысты қ құрамы ұлғайы п 
бүге, иііге, тіке, нақа
болып аш ы қ буынды созге 
айн алғанда да м ағы наны күшейту әрекеті бар. 
Демек, ж абы қ буынмен айту сөйлеу барысында 
жүзеге асаты н бірден-бір тәсіл деп түсінуге 
б олм ай д ы . Сол үш ін де м о р ф о н о л о ги я л ы қ
қ ұ б ы л ы с т а р д ы ң е ш қ а ш а н б ір к е л к і б о л ы п
келмейтіні, морфонологиялық құбылысқа себеп 
болатын үрдіс біткен еш қаш ан заң ға айнала 
алмайтыны жоғарыда ескертілген болатын. Олай 
б о л с а , ж а б ы қ б у ы н м е н а й т у э р е к е т і де 
біркелкілікті білмейтін, дара құбы лы старды ң 
басын құрайтын талғамалы озгерістер.
Ж а б ы қ буы нм ен айту құб ы лы сы қ а за қ
тілінде қандай-қандай жағдайда іске асады? Енді 
осы сұрақ тәңірегіндегі әңгімеге көшейік.
1. 
Тәуелдік ж алғауының 3-ж ағы нда тұрған 
сөздер жатыс септігінде / н / қы стырма дыбысы 
арқы лы септелетіні белгілі. С онды қтан біз бұл 
м әселені аш ы қ қалды ры п, б асқ а сөздердің 
септелу жайына тоқталамыз. Мэселен, осы және 
-ныкі (-нікі, -дыкі, -дікі, -тыкі, -тікі)
ж ұрнағы
ж ал ған ған сөздерге тек қана жатыс септігінің 
жалғауы ғана емес, 
-дай, -ша, -сы з
жұрнақтары 
ж алғанғанда да / н / қыстырма дыбысы қосылып 
жабық буындар пайда болады. Мысалы: 
О сы /н /д а 
біздікі/н/де
О сы /н /д ай
біздікі/н/дей
О с ы /н /ш а
б іздікі/н /ш е
О с ы /н /сы з 
б ізд ікі/н /сіз
Бұл сөздерде осы, 
біздікі
дегенде тэуелдік 
жалғауы атымен жоқ. Демек, 
үрыда, үрыдай, ұрыша,
ұрысыз
си яқты сөздерге ж ал ған ған д ай , 
-да
жалғауы мен 
-дай, -ша, -сыз
жұрнақтары өсы, 
біздікі
сөздеріне /н/ды бы сы нсы з жалғануы керек 
еді. М орф онөлөгияға тэн талғамалы лы қ аны қ 
көрініп тұр.
Ал 
әлгі,
ж аңағы сөздеріне жатыс септігінің 
жалғауы жэне -дай жұрнағы ж алғанғанда
элгіде,
әлгідей, жаңағыда, жаңағыдай
бөлып айтылуымен 
бірге 
э л г і/н /д е , э л г і / н /д е й , ж а ң а ғ ы /н /д а ,
ж аңағы /н/дай
бөлып та айтыла береді.
-дай,
-дейжұрнағы дауысты дыбысқа біткен 
мына, ана,
не есімдіктеріне жалғанда да / н / пайда 
бөлады. Мысалы, 
мынадай -мына/н/дай, анадай-
ана/н/дай, недей - не/н/дей.
2. Тіліміздегі -ла, -ле ж ұрнағы дауысты 
дыбысқа аяқталған 
ие, баға
сөздеріне жалғанғанда 
/ м / қы стырма дыбыс қөйылып, сез варианты 
жасалады. Мысалы, 
иеле-иемде, бағала-бағамда.
М қы сты рм а ды бы сы
кінэ
сөзіне 
-ш іл
ж ұрнағы ж алған ған да да қөсылып айтылып, 
вариант жасайды: 
кінэшіл - кінэмшіл.
3. Аталған ж ұрнақ (-ла, -ле) 
епте, қапта,
қорға, қара, қазба, қаужа
етістіктеріне жалғанғанда 
/ й / қыстырма дыбысы қөсылып, жабық буын 
пайда бөлады.
М ысалы, 
епт е-/й/-ле, қапт а-/й/-ла, қорға-
/й /-л а , қара-/й/-ла, қазба-/й/-ла
т.б.
Қ а з ір ү с т е у р е т ін д е қ ө л д а н ы л а т ы н
немқұрайды//немқұрайлы
сөзінің құрамында да 
өсы құбылыс бар: 
қүра/й/лы
(құрайды).
4. Қазақ тілінде сөз бен қөсымш а арасында 
қөйы лы п айтылатын қыстырма дыбыстармен 
қ а та р қ ө с ы м ш а л а р а р а с ы н д а қ ө й ы л а т ы н
қыстырма дыбыстар кездеседі. Олар 
-ғыла (-гіле,
-қ ы ла , - к іл е ), - м а л а / - м е л е
с и я қ т ы аш ы қ
буындардан тұратын күрделі жұрнақ арасына 
қөйылып айтылады да, бір буын жабық буынға 
айналады.
Қ азір гі 
қ а з а қ
тіл ін д е
- ғ ы л а / - г і л е
жұрнағының 
-ғышта/-гіште
болып айтылуы жиі 
кездеседі. Мысалы, 
алғыіита, айтқышта, бергііите,
барғышта, ж азғы іит а, келгіш т е, көргіште
қарағышта, соққышта, тыққышта, тартқышта,
түйгіш т е, тергііите, үргіште
т.б. 
-ғы ш т а
ж ұрнағы ны ң арасы на / ш / қыстырма дыбысы 
қойылып айтылғанын 
соққыла-соққышта, үргіле-
үргіште
сияқты вариантгардан аңғаруға болады. 
Ал, 
алғы ла, айтқыла, бергіле, қарағыла
сияқты 
создер қазіргі тілімізде қолданы лм ағаны м ен 
бұрын айты лғаны н, кейін ұмытылғанын басқа 
түркі тілімен (мэселен, қы рғы з) салыстырып 
отырып көз жеткізуге бөлады.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   230   231   232   233   234   235   236   237   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет