П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
С Ш Қ ¥ Г Ы Л Ы 1 У 1 Ы П Ш Г 4 і л г ш и ш
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| С Ш Қ ¥ Г Ы Л Ы 1 У 1 Ы П Ш Г 4 і л г ш и ш
байқалатын м ағы на жоқ. Лсыға сөзін асыға- аптыға, асыға-үсіге сияқты қос сөзбен де беруге болады .Л сы ғасөзінін өзі тұрса да, онын орнына аталған қос сөздер тұрса да жылдам, шапш ан қимылды білдіру бар. Бірақ үңіліп оқыған адамға қос создер қ о л д а н ға н д а м ағы н а кү ш ей ед і, бейнелілік артады. Қос сөздердің осы қолданыстарына қарап, оны (қос сөздерді) еселеу принципі негізінде қал ы п тасқан м о р ф о н о л о ги ял ы қ тәсіл деуге болатын сияқты . Қ азақ тіл білімінде қос создер күрделі сөз және аналитикалық форма жасаудың ерекше тәсілі ретінде қаралып келгені белгілі. Басқа күрделі сөздердің сыңарлары сабақтасып келсе, қос сөз сыңарлары салаласа байланысады д е п қ а р а л а д ы . Ш ы н д ы ғ ы н д а , с а л а л а с а байланы сқан сөздер заттар мен құбылыстарды, қимыл-әрекетті даралап, санамалап жеткізсе, қос сө зд ер ж и н а қ т а п , к ү ш е й тіп , д ү р к ін д іл ік т і арттырып көрсетеді. Демек, қос сөздің жасалу жолын салаласа байланысу жолынан өзгеше тәсіл деуге толы қ болады. А йталық, қара-қара, қап- қара, шақүр-шүқыр қос сөздерінің сыңарларын салаласа байланысқан деуге болмайды. Осындай жағдайда қарағаннан болар жалпы тіл білімінде қайталама қос сөздерді м орф оно- л о ги ял ы қ құб ы л ы с ны сан ы н а (объ ектісін е) жатқызып жүр. Қос создердің жасалу жолы сан алуан, бірақ қ а й - қ а й с ы с ы д а а ң ғ а р т а т ы н м а ғ ы н а с ы н сыңарларының мағынасымен түгелдеп, солардың (с ы ң а р л а р д ы ң ) қ о с ы н д ы с ы н а н ш ы ғ а р у ғ а болмайды. Тау-тас, қазан-ошақ сияқты м ағы - налы создердің қосарлануынан жасалғандарының м ағы налары тау мен тасты, қазан мен ошақты н ақты атап т ұ р ғ а н ж о қ. Б ір а қ б әр ін д е де ,ж и н а қ іа п , к ү ш е й т іп , ә с е р л і ж е т к ізу бар. С онды қтан қос сөздің жасалу жолы сөздердің грамматикалық байланысы арқылы тіркескенін (сабақтасып не салаласып) дэлелдейтіндей жол жоқ. Бұл - бір. Екінш іден, қос сөздердің сы ңарлары ны ң ды бы с қосы л у , д ы бы с түсу, д ы бы с алм асу арқылы айтылуына қарай фонетикалық тәсілдің қатысы бары сөз болып жүр. Бірақ сол озгерістің бәрі де ф о н е т и к а л ы қ за ң ға қай ш ы немесе ф о н ет и к а л ы қ заң м ен түсіндіруге көн бей ді. Мысалы, ет-мет, сүт-мүт, ат-мат, нан-пан, қыз- пыз, түз-пүз сияқты қос создердің сыңарлары жігіндегі т м , нп, зп дыбыстарының қатаңнан кейін қатаң дыбыс, ұяң, үнді дыбысган кейін ұяң не үнді келеді дейтін заңына қайш ы. Ал екінші сыңарларды ң бірінші ды бы сы ны ң бір дыбысқа щуүуыат-мат, ет-мет , немесе н-п (нан- пан), қ-п ( қ ы з-п ы з ), т-п ( т ү з-п ү з) түрін де дыбысталып дыбыс алмасудың жүзеге асуы - фонетикалық заң түсіндіре алмайтын өзгерістер. Ал қөс сөз сы ң арлары ды бы с үндестігі (сингарм өнизм ) заңы на да бағы н а бермейді. М ысал ы, айқай-үйқай, оқта-текте, асығып-үсігіп, ем-дом, арық-түрық, жарқ-жүрқ, тарс-түрс, жалт- жүлтт.Ъ. Керісінше сингармөнизм заңын “бұзу” арқылы аңғартар м ағы насы н дәлдеп, нақтылап жеткізуге мүмкіндік алады. Демек, фөнетикалық тәсіл деудің де қисыны келмейді. Сөнымен қөс сөздердің қөсарлама түрі бөлсын, қайталама түрі бөлсын жеке сыңарлары жеткізіп айта алмайтын үстеме м ағы на туғызу үшін қөлданылатын морфонөлөгиялық құбылыс болып шығады. 9.7.4.2. Дәнекер тұлғасындар Д әнекер тұлғасы ндарды ң еркін тұлғасы н- дардан айырмашылығы - сөз құрамында міндетті түрде қөлданы латы нды ғы ж әне тек мөрфема жігінде ғана кездесетіндігі. Оның үстіне дәнекер тұ л ға с ы н ж а л ғ а н ғ а н сөздер вар и ан т ж асай алмайды. М әселен, титімдей деген сөздегі - ім- нің еркін тұлғасы н екендігін түсіріп айтуға бөлатыны на қарай білеміз. Ал келімсек деген сөзден - ш -ді түсіріп айту мүмкіндігі жөқ. Себебі өны ң (ш -н ің ) дәнекерлігінсіз кел және -сек мөрфемалары тіркесе алмайды. Дәнекер тұлғасындар да еркін тұлғасындар си яқты сөз жасап ж әне сөз піш ін тудыруға қызмет етеді. Д әнекер тұлғасындар, негізінен, өзіне ұқсас ж ұрнақтарды ң қөлданылу үлгісімен ж алғаны п өтырады. С өнды қтан да тілімізде етістіктен зат есім тудыратын -ым, -ім; -ын, - ін; -м а, -м е ж ұ р н а ғ ы м е н ө м ө н и м д е с т ұ л ғ а с ы н д а р ғ а төқталамыз. 1. -ым, -ім тұлғасындары. а) -ым, -ш тұлғасы ндары , негізінен, түбір не негіз етістіктерге сын есім тудыратын -паз (-лы, -лі, -ды, ді, -ты, -ті),- сыз(-сіз), -сшсжұрнақтары ж алған ған да етістік тудыратын -сыра ( - сіре) жұрнақтары тіркескенде дэнекерлік етеді. 1. Сын есім туды раты н -паз (-лы , -лі, -ды, -ты, -ті), -сыз (-сіз), -сақ (-сек) жұрнақтары есім сөздерге тікелей жалғанатын бөлса ( аспаз, ойлы, ж еміссіз, м а л с а қ ), етістікке тек -ы м , -ім , |