П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| МОРФОНОЛОГИЯ
9. -лы тұлғасы ны кажет, тиіс, керек сияқты модаль сөздерге де ж алғаны п, кажетті, тиісті, керекті деген варианттар жасайды. ЕСКЕРТУ: Сын есімдерге жалғанған -лы, -лі жұрнақтарының тұлғасын ретінде қолданылуына оның антонимдес жұрнағы -сыз (-сіз)-дің қатысы жоқ. Мәселен, зиянды, кызыкты д еген де -ды, -ты тұлғасын болса, зиянсыз, кызыксыз дегендегі -сыз қосымша морфема (жұрнақ) болып тұр. 10. Кейде -м ак (-бак, -пак) пішінді есімшеге -шы, -іиі “ж ұ р н а ғ ы ” ж а л ға н ы п ай ты лад ы . М ысалы, бармак-бармакшы, алм ак-алм акш ы , к е л м е к - к е л м е к ш і, ж е т п е к -ж е т п е к ш і т .б . Есімшенің бұл формасында жұрнақ сияқты -шы, -іиі элем енті еш қан д ай м ағы н а қосп ай , тек тұлғасы н ретінде қолданылып келеді. Қ азір гі қ а з а қ әд еб и тіл ін д е - м а к піш ін д і есім ш ед ен -макш ы пішінді есімш енің жиі қолданылатыны анық байқалады. 11. Қазіргі қазақ тілінде кеіи-кешір, шұба- іиұбыр, жекі-жекір, ұза-ұзар, каңғы-қаңғыр сияқты варианттармен қолданылатын етістікгер кездеседі. Екінші жұптардағы басы артық /Р /д ы б ы сы н ы ң қ о с ы л ы п а й т ы л у ы н с е л б е с п е л і д ы б ы с қ а жатқызуға болар еді. Көп-көпір, ескі-ескір сияқты сын есімнен етістік тударытан -р ж ұрнағы ны ң үлгісімен (аналогиясымен) паііда болғантұлғасын деп есептедік. 12. Барша, ерекше, калайша сөздеріне жалғанып тұрған -ша, -ше өзі омонимдес ж ұрнақтардың м ағы насы н бере алмайды. Сонды қтан да бұл сөздер -ша, іие тұлғасынажалғанбаған сөздермен вариант ретінде қолданыла береді. 13. Әне, міне, кэне, мәселен есімдіктері мен сөйлеу тііінде қолданатынагә/? шылауына шығыс тілінен енген -ки қосымш асы жалғанады. Бірақ ол ешқандай мағына қоспайтындықтан тұлғасын ретінде ғана қолданылады. 14. Қазіргі қазақ тілінде нақ сөзі нағыз, нык сөзі нығыз ретінде де айтылады. Бұндағы ыз- д ы ң да ж а л ғ а н ғ а н с о зін е қо сы п тұ р ғ а н ы мағынасы күшейту ғана. 15. Мык созінің мағынасы шеге ұғымын аң ғартаты н ы белгілі. Б ір ақ осы созге -ты жұрнағы жалғаны п күшті деген ұғым береді. Ал -ым жалғанып тағы да сол мағынаны береді. Мұндағы мыкты (шегелі) созінің мағы насы ауыспалы мағынада қолдану арқылы қалыптасса, мығым сөзі тұлғасын арқылы пайда болған. 16. Кейбір тұлғасындар бірлі-жарым сөзге ғана ж ал ған ған ы м ен сөзбен аңғары лм астай кірігіп қолданылатын дәрежеге жеткен. Мысалы, көбіне деудің орнына көбінесе, көбінекей деп, есті сөзін естияр деп, күпті сөзін күптігей, зығыры кайнады деудің өрнына зығырданы кайнады, құралпыдеумен бірге кұралпылас деп, шын сөзін ш ынтуайт, м а ң сөзін м а ңай , м әрт е сөзін мэртебе, егер сәзін егерде деп -се, -кей, -ияр, -гей, -дан, -лас, -туайт, -ай, -бе, -де тұлғасындарын қөддану ерекше назар аударуды қажет етеді. Осы мысалдардың ішінде көбінекей, күптігей сияқты сөздерді есептемегенде, қалғандары түгел әдеби тілде жарыса қөлданылатын сөздер. 17. Қ азақ тілінде кенет , тосын, т іпт і үстеулеріне ш ығыс септігі жалғаны п, бастапқы тұлғасымен вариант жасалады. Мысалы, кенет- кенеттен, тосын-тосыннан, тіпті-тіптен. 1) Б ір д ен ү с те у і -д е н ш ы ғ ы с с е п т ік жалғауының, мағынасы көмескіленіп жасалғаны белгілі. Осы үстеуге шығыс септік жалғауы қайта жалғанып та қөлданылады. М ысалы, бірденнен. С өйлеу тілінде бұл ж а ғд а й бары с сеп тігі к ө р сетк іш тер ін д е де байқалады. М ысалы, м а ға н -м а ға н ға , саған- сағанға, оған-оғанғат.б. Сөндай-ақ -ған, -ген пішінді есімше кұсайды (ұксайды) сөзімен тіркескенде де барыс септігінің -ғ а , -ге ж алғауы арты қ қөй ы лы п айтылуы кездеседі. М ысалы, барған кұсайды - барғанға кұсайды, келген кұсайды - келгенге кұсайдыт.Ь. Дәл осы сияқты көбісі, кайсысы сияқты создерде тәуелдік жалғауы бірінің үстіне бірі ж алғанған. Бірақ көбі мен көбісі вариант ретінде қолданылса, кайсы мен кайсысы қазіргі қазақ тілінде мағына жағынан алшақтап, тек соңғысы ғана тәуелдік пішін мағынасын береді. Ол, бұл, сол есімдікгері тәуелденгенде 3-жақта онысы, бұнысы, мұнысы, сонысы болып айтылуында да екі тэуелдік жалғауы (ы-еы) қатар жалғанып тұрғаны н көруге болады. 18. Көптік пішінде тұрған сөздерге көптік жалғауы ж алғануын әдетте қате қолданысқа ж атқы зуш ы лы қ бар. Бірақ тілде бұл жағдай қ о л д а н ы с т а а з а й ғ а н ж о қ . Х а л ы қ ты ң бұл п іш ін д ерді қо л д ан у ы н ы ң азай м ауы еселеу принципінің нәтижесі болу керек. Сондықтан бэріңіз деудің орнына бэрілеріңіз, барлығыңыз- барлыктарыңыз, біз деумен бірге біздер деп күшейтіп айту бар құбылыс. Осы көптік пішін арқылы сөз мағынасын еселеп күшейту қос сөздердің қолданылысында да байқалады. Ж оғары да айты лған бэрі сөзінің қай талам а қөс сөз ретінде бэрі-бэрі бөлып а й т ы л у ы н д а е с е л е у п р и н ц и п ін е н б а с қ а |