П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ
А йт-ы л-ар сөз айт-ы л-ды ... не-ні ай т-са-ң да, ой-ла-п айт... айт-атын-ың-а айт... сонда айт- п а-ғы -ң не... ай т-па-са-ң айт-п а-й -ақ қой... бұл сөзді ай т-қы з-б а-ған кім? Бұл сойлемдерде айту сөзі әр түрлі тұлға- ларда қолданылған, олардың бэріне ортақ бөлшек айт, соны ң арқасы нда мысалдағы барлы қ сөз сөйлеу мәніндегі нақты лы бір қимылды (сөзді жеткізу м энін) білдіріп тұр (лексикалы қ м ағы - на) және оны ң жалпылануы негізінде жалпы грамм атикалы қ м ағы на - жалпы қимыл м ағы - насы қалы птасқан (лексикалы қ маі ынасы не- гізінде), ол болшекке үстелген тұлғалар сол негізгі болікке (түбірге) әр түрлі қосымша грамматика- лы қ м ағы на үстейді. Айт-ыл-ар: -ыл - қим ы л- дың тура объектіге грамматикалық субъект реті- нде қаты насы н (яғни қимылдың тура объектісі бұл жерде грамматикалық субъектісіне айналып, етістіктің салт етістікке ауысуын), -ар - қим ы л- дың алда (келер ш ақты қ м ағы на) болатынды- ғын (орын тәртібінің озгеруі арқылы заттың, создің қимылдық сынын білдіріп тұр, бұлай болу - етістіктің есімше формасының ерекшелігі), айт- ыл-ды: -ды қим ы лды ң сойлеп тұрған сэттен бұрын оры ндалғаны н (өткен ш ақты қ м ағы на), айт-са-ң: -са - қим ы лды ң істелу ш артын, -ң - қим ы лды ң қай (екінш і) ж ақ және жекеш е, ар- найы субъект арқылы орындалуын, айт : (ойлап айт) - нольдік форма - бұйрықты және II жақ жекеше, анайы мағынаны білдіреді, басқа сөздер де айт -атын -ың -а, айт - п а ғ /қ / -ың, айт -па - са -ң, айт -па -й -ақ, айт -қыз -ба -ған тәрізді бәлш ектерден тұрады. Демек, негізгі м ағы на өзгермейді, сөздің лексикалы қ м ағы насы және өның жалпылануы арқылы пайда болған жалпы грамматикалық мағы насы осы көрсетілген бар- лық сөз фөрмаларына өртақ бөлып келеді, өйткені өлардың ортақ мәнді бөлшегі - айт. Ал көрсеті- лген тұлғалар арқылы пайда бөлған категория- лы қ грамматикалық мағы налар түбірдің мэніне негізделеді, соның арқасында бұл создер жақын, ұқсас мэнде қолданылып, әр түрлі тұлғалық жа- мылғыштардың арқасында соған сэйкес әр түрлі қосы м ш а м ағы на үстеліп, сол сөздер сөйлемде эр түрлі қы змет атқарып түр. Басқа сөздерде негіз бөлатын бөлшек те (айт), өған эр түрлі м эн-м ағы на үстеп тұратын бөлшек те (-ың, -ар...) тіл білімінде мөрфема деп атала- ды. Демек, мөрфема дегеніміз көнтексте (сөйлеу прөцесінде) сөздің жалпы грамматикалық (бұны өқулықтарда күні бүгінге дейін лексикалы қ ма- ғына деп келгені мэлім, сөздің түбір білдіретін мағынасы, яғни түбір әрі лексикалық мағынаны, әрі жалпы грамматикалық м ағы наны білдіреді), я категөриялық немесе қатысты грамматикалық (қосымш а) мағы наларын білдіре алатын ең кіші бөлшегі. М өрфөлөгияны ң негізгі объектісі жэне ең кіші болшегі морфема (лексикалық я грамма- тикалық мағына білдіре алатын) деп соңғы линг- вистикалы қ зерттеулерде негізінен осылай ай- қындалады. Жалпы алғанда мәселенің ұзын-ұрға, м эн-ж айы осындай. Бірақ м орфология тілдің грамматикалық құрылысының (грамматика сала- сыны ң) бір болігі болғанды қтан да, оның қарас- тыратын негізгі объектісі создің, тілдің грамма- тикалық құрылысыньщ грамматикалық сипатын, қасиеттерін көрсететін тілдік элементтер болса керек қой. Осы тұрғы дан келгенде, лексикалы қ мағы на білдіретін түбір деген тілдік құбылыстың морфөлөгиялық сипаты қандай бөлмақ? Өйткені лексикалық мағыналар фөнологияның үлесі емес, морфологияның шеңберінде қаралуға тиісті емес, лексикан ы ң (лексикологияны ң) үлесі болып та- былады. Сонда создіңтүбірі морфема деген ұғым- ға енбей ме? Бұл жерде мына мэселені айқындап алу қажет. Создің түбірі л екси кал ы қ м ағы на білдіретіні үшін морфемадеп аталмайды, керісін- ше грамматикалық мағына білдіретіні үшін мор- фема деп аталады. Әрине ол (түбір білдіретін) грамматикалық мағына - лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы пайда болатынжалпы грам т м атикалы қ м ағы н а, яғн и жасалу түбі, төркіні ж ағы нан лексикалы қ м ағы наға саяды, бірақ бұл жерде түбір білдіретін мағына ретінде өл грамма- тикалы қ (лексикалық емес) мағына болып табы- лады. Сонда жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|