П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР
177
калық м ағы на ж әне сол екеуінің бір граммати- 
калық құбы лы сы ны ң өзіндік белгісі, мәні бо- 
луы) грам м атиканы ң (тілдің грам м атикалы қ 
құры лы сы ны ң) бір қатардағы ш еңберіне сый- 
майды. С онды қтан әр нәрсені өз атымен атап, 
өзіндік сипаты мен ш екарасы н айқы ндап, сол 
арқылы талданып отырған грамматикалық құбы- 
лысты ң мәнін ашу қажет. Сөйтіп, лексикалы қ 
м ағы на мен жалпы грамматикалық м ағы на де- 
ген ұғымдар, бір ж ағы нан, қанш алықты алш ақ 
болса (бірі лексикология, екіншісі грамматика- 
ның объектісі болып, сөйлеу процесінде көрінсе), 
екінші ж ағы нан, ж ақы нды ғы бірінен (лексика- 
лы қ м ағы н адан оны ң жалпылануы арқы лы ) 
екіншісінің (жалпы грамматикалық мағынаның) 
тууы және сырт тұлғасы ны ң сәйкес келуі болса, 
сөздің түбірі (бұл - грамматикалық, я ғн и мор- 
ф ологиялы қ ұғым) мен сөз (бұл лекси калы қ 
ұғым) деген ұғы м дар да мэні ж ағы нан басқа- 
басқа да, сы ртқы тұлғасы ж ағы нан сәйкес ке- 
леді. Осындай ерекш еліктердің мәні айқы ндал- 
маса, тіл білімінің лексика жэне грамматика са- 
лалары ның шеңбері мен шекарасы да аны қтал- 
мас еді. Сонымен бірге жоғарыда корсеткеніміз- 
дей, эр морфеманы ң озіне тэн мағы насы (грам- 
матикалық) және сыртқы ды бы сты қ корінісі - 
формасы, тұлғасы болады. Сөйтіп, сөз м орфе- 
малардан, морфема дыбыстардан қүралады. Кей- 
де сөз бен мөрфема сәйкес келеді, яғни сөз грам- 
матикалықтұлғаларсыз түбір күйінде жұмсалып, 
бір-ақ мөрфемадан тұрады.
Талдан таяқ жас бала таянбайды,
Бала бүркіт түлкіден аянбайды
(Халық әні).
Мысалдағы 
жас
(бала), 
бала
(бүркіт) сөздері 
түбір тұлғаларында қөлданылған. Ал түрі ж ағы - 
нан түбірге сәйкес келетін 
таяқ, бала
(таянбай- 
ды), 
бүркіт
(аянбайды) сөздері түбір тұлғада емес, 
таяқ
табыс септіктің жасырын түрінде (таяқ-ты 
таянбайды ), 
бала
(таянбайды
),бүркіт
(аянбай- 
ды) атау септік түлғасы нда қөлданы лған. Бұл 
жерде түбір тұлғасы ндағы
жас, б а ла
сөздерінің 
грам м атикалы қ м ағы насы - элі ж етілмеген, 
жасөспірім, көкд еген м ағы на - ездері анықтагі 
гұрған затпен байланысты (жас бала, бала бүркіт) 
қаты стық грамм атикалы қ м ағы на білдіріп тұр. 
Бұндай сөзбен сэйкес келетін жэне бірнеше мөр- 
ф ем аны ң қосы нды сы нан тұрып, сырт тұлғасы 
жағынан ғана сәйкес келетін соз формаларын 
тү б ір тұл ға ұғымымен шатастырмау керек. Со- 
нымен бірге кейде морфема мен дыбыс (ф оне- 
ма) та сэйкес келеді: 
айтсаң
дегендегі -//, 
сүйемін
дегендегі -
е
, 
тілін
дегендегі -/ жэне 
-н
т.б. белгілі
морфемалар, олар бір-бір ғана дыбыстан тұрады. 
Міне, сөздің құрамы, әсіресе, мөрфемалық құра- 
мы д е г е н д е , ө н ы ң м ө р ф е м а л а р д а н тұруы н
түсінеміз.
Сөздің құрамындағы мөрфемалар білдіретін 
мағынасы мен атқаратын қызметі ж ағынан және 
тұрған өрнына қарай бірдей, біркелкі бөлмайды. 
М ысалы, 
сүйемін
және 
тілін
деген сөздердегі 
сүй,
тіл
жэне 
-е, -мін, -і, -н
мөрфемаларын салысты- 
райық. 
Сүй, тіл
бөліктері сөздегі негізгі лексика- 
лы қ мағынаны, сөл арқылы сөздің қандай тұлға- 
да айтылса да жалпы грамматикалық магынасын 
білдіреді, басқа түрлі мағыналы сөз жасауға ұйтқы 
бөла алады жэне басқа фөрмалар бұларга келіп 
жалғанады. Ал 
-е, -мін, -і, -н
мөрфемалары жеке 
тұрып ешбір мэн мағына бере алмайды, тек алға- 
шқы мөрфемаларға қөсылғанда ғана барып, өған 
әр түрлі грамматикалық м ағы на үстейді және сөл 
алғаш қы мөрфеманы ң сыртқы ды бы сты қ ерек- 
шелігіне байланысты құбылып, әзгеріп те өтыра- 
ды 
.Айтамын, басын
дегендердегі 
-а,
-6/мөрфема- 
ларынан 
сүйемін, тілін
дегендегі 
-е, -і
мөрфемала- 
рының мағыналық, қызметтік ешбір айырмашы- 
лы ғы ж өқ, айырмаш ылық тек дыбыстық ж ағы н- 
да, я ғ н и бұлар бір қө сы м ш ан ы ң жуан ж эне 
жіңішке варианты бөлып табылады.
М іне, өсындай жақтары мен ерекшеліктерін 
ескере келгенде, мөрфема атаулы екі түрге бөлініп 
қаралып жүр: 
түбір морфема
және 
қосыміиа мор-
фема.
Оқы, оқы және оқы. Кел, балалар, оқылық,
оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық. Оқушылар-
дың көбі жақсы
оқиды деген сойлемдердегі оқумеи 
байланысты создер мынадай морфемаларға бөлінеді: 
өқы - түбір және өндағы бұйрық райдың жекеше
II жақ анайы нөльдік тұлғасы, 
-лық, -ған, -ды, -у,
-іиы, -лар, -дың, -й, -ды.
Осындағы 
оқы -
түбір мөр- 
фема, бұйрық райдың 2-жақ жекеше, анайы тұлға- 
сы, 
сен оқы -
бұдан бәлек, өлар түбір мен нөльдік 
тұлғадан тұратын сөз фөрмалары. Сөйлемде 
оқы
жэне 
кел
деген етістіктер түбір күйінде емес, бұйрық 
рай тұлғасында қөлданылған, ал түбірі - бұйрық 
мағынасыз қимылды ғана білдіретін етістік. Бұл 
сөйлемдердегі 
кел, бапа, көңіл, ықыпас, тоқы, көп, жақсы
дегендер де өсы сияқты түбір мөрфемалар, өйткені 
өларды бүгінгі тіл даму тұрғысынан әрі қарай бұдан 
кіші мөрфөлөгиялық бөлшектерге бөлуге бөлмай- 
ды ж эне өсы бөлш ектер негізінде құралатын 
сөздердің негізгі маі ынасын білдіріп тұрады. Де- 
мек, 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: