П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 172
МОРФОНОЛОГИЯ Л дыбысының түсуі ол, бұл, сол есімдіктеріне көп тік жалғауы ж а л ға н ған д а да байқалады . Мысалы, ол+лар - олар, бұл+лар - бұлар, сол+лар - солар. Ал осы үш есімдіктің өзге сөзбен тіркесіп бір бунақта айты лған кезінде де [л] дыбысының түсіріліп айтылуы жиі байқалады. М ысалы, о баста, о дүние, бұ жақтй, со жақтат.Ь. 5) Б ұ й р ы қ р а й д ы ң үш ін ш і ж а қ ж ік тік жалғауы: алсын - асын, болсын - босын, келсін - кесін, қалсын - қасын т.б. 3. Мен, сеяж іктеу есімдіктеріне ілік септігі ж алғанған да бір (н) дыбысы түсіп, менің, сенің болып айтылады. 4. Ал ілік септігінің жалғауы ж алғанған кыс, жаз, күз сөздері мен кұні сөзі тіркесіп айтылғанда ж ән е ілік сеп тігін д егі м ен , сен, ол ж іктеу есімдіктеріне көм ектес септігі ж алған ған да [ң] дыбысы түсіріліп айтылады. М ысалы, қыстың күні - қыстыгүні, жаздың күні - жаздыгүні, күздің күні - күздіңгүні, м еніңмен - менімен, сеніңмен - сенімен, оныңмен - онымен. Б ұндағы қыстың күні - кыстыгүні, жаздың күні - жаздыгүні, күздің күні - күздігүні дегендер тілімізде ж ары са қолданы лады . Ал көм ектес с е п т іг ім е н к е л г е н іл ік с е п т ік т і ж ік т е у есімдіктерінің екінші ықшамдалған сыңары ғана қолданылып келеді. 5. [н] дыбысы -ған, -ген пішінді есімшелерге соң септеулік ш ы лауы тір кесіп ай ты л ған д а түсіріліп айты лады . М ы салы , барған соң - барғансын - барғасын, келген соң - келгенсін - келгесінт.6. Бұл ж ағдай аздан, көптен, едэуірден с и я қ ты ш ы ғы с с е п тігін д е гі сөзге соң сөзі тіркескенде де қайталанады. Мысалы, аздан соң, - аздансын - аздасын, көптен соң - көптенсін - к ө п т е с ін , е д ә у ір д е н с о ң - е д ә у ір д е н с ін - едәуірдесін т.б. Есімшенің бұл түрі бірінші, екінші жақта жіктелгенде де (н) дыбысы түседі. Мысалы, барғанмын - барғамын, барғансың - барғасың, келгенмін - келгемін, келгенсің - келгесің т.б. Есімш енің -ған, -ген пішіндегі бұл түрінің ы қ ш ам д ал ы п қ о л д а н ы л у ы н а б а р ғ а н м ы н - барғам ы н түрінде ықшамдалуы себеп болған деуге болады. Себебі барғанмын, келгенмін дегенде [н] дыбысы [м] дыбысының әсерімен еріндік [м] ды бы сы на айналаты ны ф онетикадан белгілі. Сонымен барғаммын, келгеммін болып айтылған бұл сөз д егем и н а ц и я ға ұш ы рап барғам ы н, келгемін болып айтыла бастаған. Ал осы үлгімен (аналогиямен) барғансың - барғасың, келгенсің - келгесің, барғасын (барған соң) - барғасын, аздансын - аздасын, едәуірденсін - едәуірдесін түріндегі ықшамдалу пайда болған. 6. Д е ге м и н а ц и я ж олы м ен М ахаббат - махабат, М ұкаммед - Мұкамед, Лэззат - Лэзат, құттықта - кұтықта, өшиіер (осы жер) - өшер, аттас - адас деген сөздерде [б], [м], [з], [т], [ш] дыбыстары түсіріліп айтылатын болған. С өз жігінде аппар (алып бар), аппер (алып бер), ап кел (алып кел) дегенде де дегем инация жолымен бір [п] түсіп, апар, эпер, экел түрінде айтылады. 7. Сөйлеу тілінде айтып жібер, беріп жібер деген тіркестер айтыжбер, беріжбер болып [п] ж әне [і] дыбысы түсіп қалады. Бұның мәнісі [ж] ұяң, ызың дыбыстың алдында тұрған [п] қатаң дыбыс кейінді ықпалмен ызыңға айналып (айты п жібер - айты \ү жібер), жүре келе ызың /\ү / дыбысы түсіп қалатын сияқты . Бұл өзгеріс / ж / д ы б ы с ы н а н к е й ін г і / і / д ы б ы с ы н ы ң редукциялануымен айтыжбер болып айтылған. 8. Сөз ішінде дыбыстардың түсу ж айы н көрсететін күрделі құбылыс кісі аттарында жиі байқалады. а) Құрметтеу, сыйлау мақсатымен кісі атына - ақа, -еке ж ұрнақтары ж алған ған да соңғы бір н ем есе б ір н е ш е буын тү сір іл іп ай ты лад ы . М ысалы, Өмеке (Ө м ірзақ, О м арқұл), Ж эке (Ж амбы л, Ж ақсы бай ), М ырзеке (М ы рзахан, Мырзабай) т.б. ә) Кісі аттарына еркелету мағы насы мен н, ш жұрнақтары жал ғанғанда да, бір немесе бірнеше буын түсіп қалады. М ысалы, М ағрипа - Мэкіш, Мэкен, Сакыпжамал - Сакыш, Жұмабек, Жұмағали - Ж ұ м а ш , Ж ұ м а н , Ж аксы бай, Ж а ксы лы к, Жармағанбет - Жакаш, Жакан, Толебек, Толебай - Төлеіи, Тәлен, Сэдуақас - Сэкеіи, Сэкен, Акпанбет, Актамберді - Акан, Кэкімбек, Кэдірбек - Кэкіш, Кэкен т.б. 9.8.6Л . Кірігу (гаплологня) жолымен ықш амдалған сөздер Біз жоғарыда ійесіз - есіз, ійемден - емден, ійен - еясияқты сөз басында кіріккен буындарға |