П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ІҮШГЧ^ЫҮІАЛЫІУ, ҚХГАІУІЫ
Бұндағы қосымш а морфемаларды керісінше етіп тізбектеуге бола бермейді, ойткені бұл ма- ғы н ан ы б ілдіретін осы сөзді құрауда әрбір косымш а морфемалардың озіне тиісті мән - ма- ғынасы, алатын орны, кейде атқаратын қызметі бар. Қосы мш аларды ң тұл ғал ы қ сипаты келесі тақырыпта арнайы сөз етіледі. Тұбір м орф ем аны ң м ағы насы нақты лы, ол м ағы на түбірдің тікелей өз бойында және өзі дербес болса, қосы м ш а м орфеманы ң мағынасы тым жалпы, тек сөздің құрамында ғана анықта- лады, түбір білдіретін м ағы наға ғана негізделеді, олар дербес қолданылмайды. Осымен байланыс- ты тілімізде түбір м орф ем алар сан ж ағы н ан қосы м ш а м орфемадан әлдеқайда көп. Тарихи ж ағы нан бұл екеуі де жетіліп отырады, олар көбейіп, өзгеріп те отырады. Кейбір морфемалар тілімізден ш ы ғы п қалса, кейбір морфемалар екінш і бір м о р ф ем ам ен қосы лы п кетіп, өлі м орф ем аға ай н а л а д ы : -уан, -уат , -оят, -оян, -үзын, -үзак, -кызыл, - кыздыр, барғаннан соң, -бар- ғансоң, -барғасың, шейін, -ш а/-ш е т.б. Қ осы мш алар белгілі топтағы сөздерге жал- ғанады , оларды ң өз ішінде де м ағы налары мен қызметтері бірдей емес. Біразы өздері ж алған- ған создерге жаңа лексикалы қ немесе сөзжасам- д ы қ я д е р и в а ц и я л ы қ м ағы н а үстесе ( ж ы лкы - шы, апта-лык, шеге-ле, біл-ім), сөйтіп, сөзжасам тәсілінің бір түрі болып таны лса, енді біразы сөздің м ағы насы на еш бір озгеріс енгізбей, таза грамматикалық м ағы на үстеп, кейде ол сөзді ба- сқа сөзбен байланы стырып та тұрады. Осындай мағыналары мен қызметтеріне қарай қосымша- лар копш ілік грамм атикаларда ж үрнак-ж алғау болып бөлініп жүр. Демек, морфемалық құрамы ж ағы нан түбір, косымша, (жалғау, жұрнақ), соз деген бәліктер мен ұғы м дар болады. Бұлардан басқа кейбір еңбектерде соз, туынды түбір деген ұғы м дарм ен сәйкес келетін негіз (создің негізі) деген термин де ара-кідік қолданылып жүр. Сон- дай-ақ мағыналық ж ағынан қосымша морфема- ларды ң, я ғ н и , қосы м ш аларды ң өз ішінде омо- нимдік, синонимдік, антонимдік, моносемиялық - полисем иялы қ сипаттары , құрамы ж ағы нан жалаң және күрделі, құрам а, шығуы ж ағы нан төл және кірме қосымш алар бар екенін ескерген жөн. 1.2. Қ О С Ы М Ш А Л А Р. Қ О С Ы М Ш А Л А РД ЬІ Ж ІК ТЕУ Қ азақ тілінде қосы м ш а немесе қосымш а морфема ұғы м ы ны ң мәні неде, сипаты қандай? Қ азақтіл білімінде қосымшалар морфеманың бір түрі ретінде м ағы налы қ ерекш еліктері мен қызметі ж ағы нан жалғау мен ж ұрнақ болып екі- ге бөлініп жүргені белгілі. Сөздің м орф ология- л ы қ құрамды бір бөлігі ретінде ж әне сөздің ма- ғыналы дербес бөлшегі болып табылатын түбірден, бір ж ағы н ан , бөлек морфема, екінш і ж ағы нан, түбірмен бірлесіп барып сөз құрап, қосымш а мән үстеп, бірлікте тұру арқылы және кейде ол сөзді сөйлеу процесінде басқа сөздермен қары м -қаты - насқа түсіріп тұратын морфема ретінде, танылып ж үр. О с ы н ы ң н е гізін д е , үш ін ш і ж а ғ ы н а н , с ө зд ер д ің с и н т е т и к а л ы қ ж о л м ен ж а с а л ғ а н , біріншіден, жаңа сөз жасайтын немесе сөзжасам тұлғалары , екінш іден, сөз түрлендіретін немесе ф орм а тудыратын және, үшіншіден, соз ж алғас- тыратын немесе сөз байланыстыратын тұлғалары деп бөлу дәстүрі бар. Ал түркологияда қосымш а деген ұғым “аф- ф и к с ” терм инім ен белгіленеді де, ол көбіне өз ішінде әрі қарай жіктелмей, өте кең мағы нада қолданылады, сөйтіп, “афф икс” деген термин, бір ж ағы н ан қазақ тілінің грамматикаларында қол- даны лы п жүрген қосы м ш а мәнінде, екінш і жа- ғы н ан , әрі жалғау, әрі ж ұрнақ мәнінде бірдей жұмсалады. Сондықтан да түркологиялық әдеби- еттерде бір ж ағы н ан , “аф ф икс м нож ественного числа” (көптік жалғау), “аффикс падежа” (септік ж алғау), “аф ф икс принадлеж ности” (тәуелдік жалғау), “аффикс сказуемости” немесе “ предика- тивности” (жіктікжалғау), екінші ж ағы нан, “аф- фиксы залога” (етіс жұрнақтары), “аффиксы сте- пени ср авн ен и я” (шырай ж ұрнақтары ), үшінші жағынан, “аффиксы именного словообразования” (есім тудыратын ж ұрнақтар) деген күрделі тер- миндер немесе жеке жалғаулар мен бірге сәз түрлендіретін қосымшалардың да, сөзтудыратын қосы м ш аларды ң да әрбір түрін “а ф ф и к с ” деп көрсету жиі кездеседі. Бұнымен бірге “аф ф и кс” термині м ағы насы мен қызметтік ерекшеліктері ж ағы нан кейде соз түрлендіруші (словоизмени- тельны й), соз тудырушы (словообразую щ ий), форма тудырушы (формообразующ ий) болып та болініп отырады. Қайткен күнде де қазақ тіл білімінде қосым- шаларды белгілі түрлерге жіктеуге негіз болатын қасиеттері қосымшалардың мәні, мағыналықсыр сипаты, қолданыстық қызметі, жіктеу жүйесі то лы қ айқындалды деуге болмайды. Қосымшалар- ды ң қазақ тілі грамматикаларында көрсетілп жүрген айырым белгілері, мағыналық, қызметт^ түрлері оны сөз құрамының бір морфемалы| жоқ болуы, я ғн и қосы м ш а атаулының түбірге ж алғанбай еш бір м ән -м ағы н а білдіре адмауы, демек, өз бетімен жеке дара қолданылмауы және түбірдің ды бы сты қ ы ңғайы на, әуеніне лайы қ үндестік заңы негізінде құбылып, вариантталып барып түбірге ж алғануы. Ж әне осымен қатар қ о с ы м ш а л а р т ү б ір г е ж а л ғ а н у ы а р қ ы л ы , біріншіден, ж аңа м ағы на білдіріп, ж аңа сөз ту- дыру немесе, екінш іден, түбір білдіретін негізгі мағы наны өзгертпей, оған әр түрлі қосымш а мағына үстеуі болып табылады. Соны ң нәтиже- сінде барып қосы м ш алар белгілі қы змет атқара алады немесе қызметі семантикалық сипатының шеңберінде қалып қояды. Сөйтіп, қосымшалар- ды ң жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|