-пақ/-пек, -м ақ/-м ек: тай -п ақ, пұш -пақ,
сат-пақ, ш ат-пақ, тоқ-пақ т.б.
-пан/-пен, -ман/-мен: сүй-мен, ал-ман, ой-
паң, аз-бан т.б.
-сық: тор-сық, қый-сық, қыр-сық, шал-сық,
бор-сы қ т.б.
-сау/-сеу: кок-сеу, құр-сау т.б.
-та/-те, -да/-де: тақ-та, соқ-та, тор-та, ор-
та, ор-да, кел-те, қал-та, сәл-де, бұй-да т.б.
-тай/-тей, -дай/-дей: ар-дай, жұр-дай, тыр-
дай, ми-дай (дала) т.б.
-ты/-ті: мы қ-ты , тәт-ті т.б.
-ы /-і: тір-і, ір-і, бор-і т.б.
-ыз/-із: қау-ы з, ау-ыз, (ұ)у-ыз, аң-ы з, тең-
із, қоң -ы з, қы м -ы з т.б.
-ық/-ік: а с-ы қ, тоб-ы қ, кет-ік, ар-ы қ т.б.
-ыл/-іл: дау-ы л, қөң-іл, қы з-ы л, жең-іл т.б.
-ы м /-ім : ұй-ы м , жет-ім, бұй-ы м т.б.
-ын/-ін: құй-ын, тос-ын, жұл-ын, дай-ын т.б.
-ыр/-ір: көп-ір, ш ый-ыр, үй-ір, бүй-ір, шай-
ыр, бау-ыр, ж ау-ы р т.б.
-ы с/-іс: қоқ-ы с, ыд-ыс, ж ұм -ы с, қам -ы с,
кеб-іс, қу-ыс т.б.
-ыт/-іт: түб-іт, үм-іт, үг-іт, ки-іт, сау-ыт т.б.
Тарихи дам у бары сы н да, атап ай тқан д а,
тілімізде есімдер тобы ны ң қалыптасуында түбір
морфемамен кірігіп кеткен, қазіргі тілде жіктел-
мейтін сөзтудырушы модельдердің жоғарыда кел-
тірілген тізімін ш ектемей, әлі де аны қтап, таба
беруге болады. Бірақ тарихи туынды түбірлерді
м орфемалы қ талдау әдісімен зерттеп айқындау
мэселесінің негізгі қағидалары есім және етістік
түбірлер үшін бірдей болғандықтан, осы үлгілерді
біршама тілдік деректермен көрсету де жеткілікті.
Ә сіресе, қосы м ш а м орф ем аны құрайты н
сөзтудырушы тұлғаларды ң тегі, тектестігі т.б.,
қалыптасу тарихы да ұқсас. Түбір м орфемалар-
дың да созтудырудағы уәждеуші негіз ретінде се-
м антикалы қ озегі ортақ, ұқсас. Бірақ осы ортақ
тұбірге ж ал ған ған есім созтудырушы қосы м ш а-
лар арқылы ол нақты лана түсіп, есім сөздер то-
бына тән м ағы н алы қ жіктелу нәтижесінде ерек-
шелік туады. Оны нақты гүрде кейбір тарихи ту-
ынды сын есім түбірлерді зерттеп, талдау арқылы
көрсетуге болады.
Түркітанушылардың арасында тарихи морфо-
логиялық құрылымына қатысты сын есімді жеке
соз табы деп қарауға керек пе, ж оқ па деген де
көзқарастар болғаны белгілі. Оның бір себебі -
коптеген сын есімдер мен зат есімдердің сөзту-
дырушы қосымшалары диахрондық тұрғыдан еке-
уіне де ортақ, немесе бірдей. Олар, негізінен,
етістік түбірден сын есім тудырушы қосымшалар.
Көптеген сын есімдерге тарихи морфологиялы қ
талдау жасау үстінде олардың дені етістік түбірден
жасалғаны көрінеді.
М ысалы:
биік. Б и м эк - “ж о ғар ы б о л у ” ,
“ үлкею ” (РС л.) Ол етістік осы м ағьінасы нда
“ Құдатғу білігте” де кездеседі.
Ж оғары да көрсетілген м орфемалы қ талдау
эдісінің қағидасы бойы нш а, қазақ тіліндегі
би (судья),
билік етужэие биік сөздерін бір төркіндес,
түбірлес деп қарауға болады.
Ескі тү рк іл ік қаси етін көбірек с а қ та ға н
тілдердің бірі алтай
