П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР
249 Сонымен күрделі сөздер бірнеше мағыналы сыңарлардан жасалғаны на қарамасган, біртұтас лексикалы қ м ағы на береді. Ғылымда ол таны л- ған, ол туралы пікір алалығы жоқ. С онды қтан ол күрделі сөздің негізгі белгілерінің біріне оның құрамындағы сөздердің мағына бірлігі, тұтасты- ғы жатады. Оны күрделі сөздерге ғалымдар бер- ген анықтамалардан коруге болады. Ж алпы тіл білімінде, орыс тіл білімінде, түркологияда, қазақ тіл білімінде де күрделі сөздің м ағы на бірлігі бір белгі деп саналған. Күрделі сөздердің м ағы на тұтастығы тура- лы ерте кезден бастап, күні бүгінге дейін талас ж оғы на қарамастан, осы белгіге сүйеніп, тілдегі күрделі сөз атаулыны тану, ажырату оңай емес екені қазір аны қ байқалы п жүр. Күрделі сөздің м ағы на тұтастығынан туын- дайтын басқа белгілерінің біріне оны ң тілде - бір лексикалы қ бірлік (единица) болып танылуы ж атад ы . К ү р д е л і с о з тіл д е бір м а ғ ы н а н ы білдіретін бір сөз болып саналады. М ысалы, ит ала қаз - ш ы нды қ омірдегі бір құсты ң аты. Бұл күрделі сөз - үйрек, тауық сияқты өмірдегі затты атайтын сөз. Айырмаш ылық: үйрек, тауық деген сездер дара сөздер, ит ала каз - күрделі сөз. Күрделі сөздің құрамы екі я өнан да көп лекси калы қ м ағы налы сыңарлардан құралуы, сөздің күрделі құрамды бөлуы өны ң бір сөз бө- лып танылуына кедергі бөлмауына, өның біртұтас мағы на білдіруіне, бір сөз қызметін атқаруына, тілдегі лексикалы қ мағыналы басқа сөздер қата- рында, тобы нда болуына байланысты. Тілдегі негізгі түбір создер, туынды түбір создер, күрделі создер дербес сөз ретінде, лексикалық мағыналы сөз ретінде тілде бірдей қызмет атқарады. Бұлар- дың қайсысы бөлсын тілдегі дайын лексикалы қ бірлікте^) яғн и дайын сөздер. Олар сөйлеу кезін- де дайын қалпында сөйлемге алынады да, сөйлеуде қөлданыла береді. Атап айтсақ, күрделі сөздер де тілде бір кездерде ж асалған, қазір өлар - қазақ тілінде сөйлейтін адамдарға таныс сөздер. С өн- ды қтан сөйлеуші адам басқа сөздерді сөйлем құрау, өйы н жеткізу үшін қалай сөйлемде қөл- данса, күрделі сөздерді де сөлай дайын қалпы н- да алып, қөлдана береді. Күрделі сөздердің м ағы на тұтастығы өлар- дың құрам ы ндағы сы ңарларға байланысты. Әр күрделі сөз тілде белгілі құрамда тұрғанда, бір мағына беретін бөлып қалыптасқан. Сөндықтан күрделі сөздің құрамы мен өны ң білдіретін ма- ғынасы байлаулы деп санау қажет. М ысалы, ак /субядеген күрделі сөздің қүрамын өзгертсек, бұл мағына берілмейді: қүба ақ, ақ сары, боз д/<түрінде өлар ак қүба күрделі сын есімнің мағынасын бере алмайды. Бұл - жалғыз күрделі сөз емес, сөз атау- лы ға тән қасиет. Дара сөздердің мағынасы өның дыбыстық құрамына байланысты. Мысалы, адам деген сөз тек өсы ды бы сты қ құрамда тұрғанда ғана өз м ағы н асы н білдіреді, өсы ды бы сты қ құрамды, не өның өрналасу тәртібін (адам - атам, мада т.б.) өзгертсек, адам сөзінің мағы насы бер- ілмейді. Туынды сөздерде де мөрфемалар, өның тәртібі өзгермеу керек. М ысалы, м алш ы дегенді малды - ышлам т.б. етіп өзгертуге бөлмайды, өйткені өл малш ы түрінде ғана тілде өсы м ағы - наны беретін бөлып қалыптасқан. Күрделі сөздер де белгілі құрамда, құрамындағы сыңарлар белгілі тәртіпте тұрғанда, бір м ағы н а беретін бөлып қалыптасқан, сөнды қтан өл м ағы на берілу үшін күрделі сөздің құрамы да, құрам ы ндағы сыңар- лардың өрналасу тәртібі де сақгалуы қажет. Бас- қаш а айтқанда, бұл күрделі сөздердің құрамы тұрақты екенін дэлелдейді. Тұрақты күрделі құрам- да ғана күрделі сөз м ағы насы қалыптасқан, сөн- дықтан сөл құрамда ғана сөл мағынаны білдіреді. Сөзжасамда күрделі сөздің жалпы үш белгісі көрсетіледі, сөның бірі-сыңарлардың тұрақты өрны бөлуы. М ысалы, темір қазық, алтыбақан, ит ала қаз, қара торы, ақ шүбар, көк теңбіл, отыз бес, ал- пыс торт, сексен екі, келіп кет, алып бар, көріп бер, күні кеше, т үнеугүніі.Ь. күрделі сөздерді алсақ, өсылардыңәрқайсысы екі сыңардан құралған. Осы сөздердің құрамындағы сыңарлар жеке қөлданыл- ғандағы м ағы налы қ дербестігін сақтап тұр ма деген сұрақ шешуші қы змет атқарады. Күрделі сөздің сыңарлары жай, еркін сөз тіркесіндегі сы- ңарлардан басқаша. Бұл мәселені анықтамайын- ша, күрделі сөздің мағынасы толық айтылмайды. Ж ай, еркін сөз тіркесін жасаушы сөздердің әрқайсы сы дербес м ағы налы сөздер, өлардың әрқайсысы сөйлемде жеке сұраққа жауап береді, әрқайсысы сөйлем мүшесі қызметін атқарады, өлар сөйлемдегі бірнеше сөздермен түрлі сөз тіркесін жасайды. М ысалы, оқығанды коңілге ықыласпен тоқылық (Алтынсарин). Осы сөйлемде төмендегі сәз тіркестері бар: 1) ықыласпен тоқылық, 2) коңілге тоқылық, 3) оқығанды тоқылық. Осы сөйлемде не бәрі 4 сөз бар, өлар 3 сөз тіркесін жасап тұр. Сөз тіркесінің заңы бөйынш а өның сыңарла- ры төлық мағы налы дербес соз бөлу керек, сөн- дықтан сөйлемдегі сөздердің бэрі белгілі сұраққа жа^ап беретін дербес сөз (өқығанды - нені? кеңілге - неге? ы қ ы л асп ен - қалай? т ө қ ы л ы қ - не |