П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
245 бірлігі мен тұрақты мағынасының сақталуы “бұл бір морфема ма әлде оның дыбыстық вариантта- ры ма, әлде әртүрлі м орф ологиялы қ элемент- тері м е” деген мәселені шешудің кілтін береді. Осы сем антикалы қ бірлік негізінде байла- нысқан сөзтудырушы модельдер арқылы жасал- ған түбірлес сөздердің құрам ы н дағы тарихи түбірлерді қалпына келтіру барысында ол сөзту- д ы р у ш ы ұ я л а р д ы ң қ а т а р ы н а ө зе к б о л ы п , біріктіріп тұрған кең көлемдегі ортақ м ағы на, уәжді негіз түбір болатыны анықталады. Я ғни туынды сөздердің м азм ұнды қ құры - лымында түбір сөздердің уәждеуші қызметі ар- қасында уәжділік (мотивированность), семанти- калы қ өзек сақталады. Соны ортақ желі, арқау етіп, қалыптасқан сөзжасамдық ұяның (түбірлес сөздердің) әрі қарай жіктелмейтін бөлігі - түбірін теориялық тұрғьщан табуға болады. Ішкі рекон- струкция әдісі арқы лы түбірлес сөздердің құра- мынан осы тілдің өзінен, ия болмаса сыртқы ре- конструкция арқы лы туыс тілдер мен түркі ес- керткіш терінен түбір м ағы налы жалпытүркілік элементтер анықталып қалпына келтіріледі. Осы тектес түбірлес сөздер - бір ұядан та- райтын жалпы да кешенді м ағы наны нақты ма- ғы наларға жіктейтін сем антикалы қ ф илиация- ның көріністері, агглютинативті лексикализация мен сөзжасамдық жүйенің бағытгары ретінде зерт- теледі. Демек, белгілі бір сөзге тарихи морфоло- гиялық талдау жасау үшін оны түбірлес туынды тұлғалармен салыстырып қарау, жоғарыда атап көрсеткеніміздей, олардың ортақ семантикалық өзегін теориялық тұрғы дан анықтауға көмекте- седі. Бұл арада семантикалық байланыстарды ашу, негізінен, сөзтудыруш ы лы қ қатарға сүйенеді. Олар біртұтас лексика-семантикалық кеңістіктің жалпы ттзбегіндегі сем антикалы қ түйін тәрізді. Сонды қтан да сөздің уәждік байланы стары на қатысты сөзтудырушылық өнімділік сөздің өзе- гіне байланады. Түбірдің беретін мәні түбірлес сәздердің мағынасын ортақ бір идеяға тоғысты- ратын түйін тәрізді екені басқа да корнекті түркітануш ы ғалымдардың еңбектерінде атап көрсетілген. Осындай түбірлер қазақ тіл білімінде Қ.Жұба- нөв зерттеулерінен бастап “өлі” түбірлер деп ата- лып жүр. Бірақ бұл атаудың ш арттылығы н ес- керген жөн. Олардың синхронды қ тұрғы дан қосымша морфемамен тіркескенде тілдегі қолда- нысы сақталған. “ Олі түбірлер” деген ұғымды белгілі дәрежеде “байлаулы түбір” (“связанный корень”) деген ұғыммен салыстыруға болады. Осы те р м и н д і оры с тіл б іл ім ін е а л ғаш ен гізген Г.О .В инокур оған былай деп аны қтама береді: “ ... основы , которые всегда даны нам только в соединении с теми или иными аффиксами, мож- но было бы назвать основами связанны м и. Ср., например, соотнош ение слов при-выкнуть и от- выкнуть, где выделяется первичная основа - вы к , неизвестная в свободном от афф иксов виде” . Көріп өты рғаны м ы здай, “байлаулы түбір” - синхронды қ талдаудың единицасы. Себебі, ол - сөздің құрамынан сөзтудырушылық морфемалар- ды біртіндеп ажыратып алудың нәтижесінде қал- ған қалдық. “ Өлі түбір” қосы м ш а морфемасыз с и н х р о н д ы қ тұ р ғы д ан қ ол д ан ы л а алм ай ты н қ о с ы м ш а ғ а “ б а й л а у л ы ” тү б ір . Б ір а қ “ ө л і” түбірлерде өған қөса тек синхрондық әдіспен бай- лаулы морфемалары шешіле алмайтын, сонды қ- тан этим ологиялы қталдау негізінде диахрондық тұрғы дан да қарастыруды қажет ететін өзіне тән белгілері бар. С ө н ы м ен , түбірді д и ах р ө н д ы қ тұ р ғы д ан сөзжасам прөцесімен ты ғы з байланы ста қарап, синхронды қ тұрғы дан м орф ем алы қ бөлуге кел- мейтін жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|