түбірсоз  немесе  байлаулы түбір

246
СӨЗЖАСАМ
в) Өлі түбірлердің вариативті сипатымен бай- 
ланысты.
М ысалы: 
а ё - а і -
лу (айрыл) - 
аж
(ажыра) - 
аш
(аш а) - 
ар
(арал); 
құй - қүз - құ л
(құлды ра= - 
құ л а= ) - 
құд
(құды қ) т.б.
Түркі тілдерінде олар ф онети калы қ мәнде 
м орф ологиялы қ варианттар түрінде кездеседі. 
М ысалы, орхон-енисей ескерткіш терінде 
-ба
түрінде қолданы лған “байлау” м ағы насы ндағы
ілкі түбір негізінде, түркі тілдерінде 
б а й -//б а у -//
б а ғ - //б а н -
тәрізді м ағы налас варианттар пайда 
б олған. Ендігі даму сатысында әрбір түркі тілі 
осылардан екінш і дәрежелі туынды түбір ж аса- 
ған. М ы салы , қазақ тілінде 
бай-
өлі түбірінен 
&7Й.тш=туындаған да, дербестігін сақтаған 
бау- -
“байлауға қажетті ж іп” вариантынанб<
2
у лд = ту- 
ынды түбірі пайда болған. К өне 
бай=
вариан- 
ты н сақтаған тілдердің бірі - якут тілі. Онда со- 
зы лы ңқы айты латын - 
баай=.
Кей ж ағайда бір 
түбірдің варианттары бір қос сөздің сы ңарлары 
ретінде де кездеседі. М ысалы: 
ж ылап-сықта=.
Ескерткіштер мен түркі тілдерінде “
ж ыла=
” ма- 
ғы насы ндадғтш
= //ы ғла = / / йығла =//сы ғт а ч &.
варианттары қолданылады. Бұлардың этим оло- 
гиялық түбірі 
-а ғ //-ы ғ //-й ы ғ //-с ы ғ .
Д ем ек, 
-сық
түбірі дыбыстық ерекшелігі болғанмен, бір мәндес 
түбірдің қайталануынан жасалған қос сөз.
М ұндай тілдік даму ерекш еліктері қазақ 
тілінің өзімен тектес жеке тілдерден, тілдер то- 
бы нан ерекш елену, соның нәтижесінде дербес- 
тену жолдары. Мұндай дыбыс сәйкестіктерін туыс 
тілдерді, ескерткіш терді былай қо й ған д а қазақ 
тілінің оз ішіндегі тілдік деректерін салыстыру 
арқы лы да табуға болады.
г) Түбірлердің семантикалық даму барысы- 
мен ж әне тарылуымен байланысты. М ысалы, 
түбір м ағы н асы н ы ң кеңеюі: 
өр< өрбі, өре, өрен,
өрқен, өрле, өрт, өрші, өріст.Ь.
Немесе, мағынаның 
тарылуы:
іо г -
ескітүркі тілінде - “орау” , ал қазір 
ол “ж ө ргек” , “ж өргем ” деген нақты бір орам- 
ның түрінің атауында ғана сақталған.
Соны мен, түркітанушылардың дені “түбір” 
ұғы м ы н беретін бір, екі, кейде тіпті үш буынды 
этим ологиялы қ түбірлерді әртүрлі ды бы сты қ 
(сіңісу, ф узия, дыбыс алмасу, ауысу, редукция 
т.б.), морфологиялық (кірігу, өнімсіз аффикстер 
жалғануы т.б.), семантикалық (десемантизация) 
т.б. құбы лы старды ң негізіндегі құры лы м ды қ 
және модификациялық озгерістердің нәтижесі деп 
атайды. Яғни, қарапайым түрінен күрделіге қарай 
дамы п, соған сай буын саны да өседі. Диахрон- 
ды қ тұрғы дан туынды бола тұра олардың синх-
рондық тұрғыдан түбір болып саналуы түбір мор- 
фемасы тетігінің үнемі өзгерісте болуымен, оған 
әсер етуші аффикстік морфемалардың динамика- 
лы қ табиғатымен ты ғы з байланысты.
Мысалы: қазіргі қазақ тіліндегі түбір болып 
саналатын у ф е //= д е ге н етістіктің тарихи тұрғы - 
дан туынды екендігін былайша көрсетуге болады: 
үйрен / / о£геп > о “ойлау ”,о + § “ой ”, о§+ге
(етістік 
тудырушы аф ф икс) + 
п
(етіс тұлғасы). Я ғн и , 
түбірдің құры лы м ы ны ң өзгеруі оны ң құрам ы н- 
дағы сөзтудырушы афф икстердің созтудырушы- 
лы қ қабілетінің сақталуы мен қатынасуына бай- 
ланысты.
Сайып келгенде, түбір шегінің өзгеруі “түбір” 
ұғы м ы ны ң тарихилы ғы нда, ж алғамалы табиға- 
тында.
О сы ның бәрі түбір теориясы на статикалық 
емес, динамикалы қ сипат тән екенін көрсетеді.
Соған сай ол үнемі өзгерістерге ұшырап оты- 
ратын онтологиялы қ единица ретінде түбірдің 
хронологиялық деңгейіндегі ата түркі тілінде бір 
ған а үлгідегі түбір ретінде кездесуін ж оққа шы- 
ғарады. Д ем ек, түркітануда түбір құрылымына 
қатысты көрсетілген СГ, ГС, СГС т.б. үлгілерді 
әртүрлі хронологиялы қ деңгейлердегі түбірдің 
құры лы м ы н ы ң даму си п аты н , соны ң іш інде 
сөзжасамдық қызметін дәлелдейтін тәрихи туынды 
түбірлер деп қараған жөн.
2.7. К Ү РД Е Л І С Ө ЗД Е Р
Күрделі создер қазіргі тіл біліміндегі ең 
күрделі мәселеге жатады, оны ң аны қталм аған 
мәселелері оте коп. Күрделі создер жоқ тілді көрсе- 
ту оте қиы н, бірақ күрделі сөздер, әсіресе, неміс, 
ағылш ын, жапон, хинди, орыс тілдерінде кең да- 
мыған.
Күрделі сөздердің тілдерде алатын орны
бірдей емес. Олар тілдердің лексикалы қ жүйесі- 
нен әр келкі орын алады. Кейбір тілдерде сөздерді 
біріктіру қосы м ш а тәсіл болып, оның нәтижесі 
елеусіз болады да, сөздіктің периферия болімінен 
орын алады. Келесі бір тілдерде ол өте кең тара- 
ған, негізгі тақы ры п қа жатады. Соңғы топтағы 
тілдерге жапон тілі жатады. Л ексикадан алатын 
орны на қарай, жапон тілін тіпті күрделі сөздің 
тілі деуге де болады.
Осындай күрделі сөздерге бай тілдерге түркі 
тілдері, оны ң ішінде қазақ тілі де жатады. Қ азақ 
тіліндегі сөз таптары ны ң қайсысында болсын 
күрделі сөздер бар. М ысалы, 
тасбақа, онеркәсіп,
қайын бике, сым темір
т.б. - зат есімдер; 
қара

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: