П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 272
СӨЗЖАСАМ Бірақ әр сөзж асам ды қ тізбектің құрам ы ндағы создер бір-бірімен мағыналас. Сөзжасамдық тізбектегі туынды түбірлердің бәрі бірінен-бірі туындаған, бірінен-бірі тікелей ж асалған туынды түбірлер болатыны жоғарыда келтірілген мысалдарда аны қ көрініп тұр. Сөзжа- самдық тізбектің бұл ерекшелігі осы мысалдарға ғана қатысты деп түсінбеу керек. Ол сезж асам- ды қ тізбек атаулының бәріне қатысты белгі. Сөзжасамдық тізбекке берілген анықтаманың көбінде оны ң құрамындағы туынды түбірлердің бірінен-бірі тікелей орбитіні, туындайтыны ата- лып отырғаны байқалды. Сөзжасамдық тізбектің белгілерінің бірі - оны ң құрам ы ндағы туынды- лардың бірінен-бірі тікелей туындайтыны. Ол - ғы лы м да та н ы л ған м әселе, ол сөзж асам ды қ тізбекке берілген анықтамалардың бәрінде атал- ған. Сөзжасамдық тізбектегі туындылар - бірінен- бірі тікелей ж асалған түбірлес туынды түбірлер. Айталық, бір сөзжасамдық ұяда бір түп негізден тараған 10 туынды сөз, не 100 туынды сөз бол- са, оның бәрі түбірлес созге жатады. Бірақ оның бэрінің бір сөзжасамдық тізбекке жатуы міндетті емес. Өйткені олар тікелей бірінен-бірі туындай алмайды, сондықтан олар түрлі тізбекке жатады. М ысалы, ж а л түп негізден ж асалған созжасам- ды қ ұяда 9 түбірлес туынды сөз бар, соған қара- мастан, олар бір сөзжасамдық тізбекке жатпай- ды, олар: жал-жалдай; жал-жалда-жалдан-жал- дандыр-жалдандырт; жал-жалдас; жал-жалсыз; ж ал-ж алсымак; ж ал-ж алша деген 6 созжасам- ды қ тізбекке жатады. Себебі ол 9 туынды сөз бірінен-бірі тікелей туындамаған. Сегіз туынды сөздің бесеуі жал сөзінен тікелей ж асалған ту- ындылар, бірақ олар тізбекті аяқтап, әрі қарай өрбімеген: жал-жалдай, жал-жалдас, ж ал-жал- сыз, ж ал-ж алсымак, ж ал-ж алша. Бұлар - екі сөзден тұратын тізбектер. Бұлардың түрлі тізбекке жататын себебі - бұл туындылар бірінен-бірі тіке- лей ж асалм аған. Бұлардың бэрі негізді сөздер, бірақ олардың ешқайсысы негіз сездің қызметін атқармайды, өйткені олар бірінен-бірі жасалма- ған туынды сөздер, сондықтан олар түрлі тізбек болып тұр. Осы ұядағы бір тізбек қана ( ж ал-ж алда- жалдан-жалдандыр-жалдандырт) 5 сөзден құрал- ған, олардың тортеуі - түбірлес туынды түбір сөздер. Осы 4 туынды түбірдің біріншісі ғана түп негіз созден ж асалған, қалғандары бірінен- бірі жасалған. Я ғни 1-туынды түбірден 2-туын- ды түбір, 2-туынды түбірден 3-туынды түбір, 3- туынды түбірден 4-туынды түбір жасалған. Сон- ды қтан тізбекте бірінен-бірі тікелей ж асалған түбірлес создер ғана болады деп саналады. Бұл заңдылықты аны ғы рақ көрсетуге болады. Мыса- л ы , жал-жалда-жалдан-жалдандыр-жалдандырт деген тізбекте жал деген сөзден тікелей жалда деген туынды сөз ж асалған, ал жалда деген ту- ындыдан келесі жалдан деген туынды жасалған, жалдан деген туындыдан жалдандыр, жалдан- дыр деген туындыдан жалдандырт деген туынды сәз жасалған. Міне, өсы тізбектегі 4 туынды түбір сөз алғаш қы түп негіз сөзден бастап, бірінен-бірі тікелей жасалып өтырған. Осымен байланысты сәзж асам ды қ тізбектің құрамында бірінен-бірі хікелей жасалған туынды сөздер ғана бөлады деп саналады. С өзж асамды қ тізбектегі сөздер негізінен екі түрлі қызмет атқарады, туынды сәз жасаушы және өдан ж асалған туынды сөз. М ысалы, зер-зергер- зергерлік деген тізбекті алсақ, мұндағы сез жасау- шы тұлғалар: зер, зергер, ал өлардан жасалған ту- ынды лар :зергер, зергерлік. Сөл сияқты көп-көбей- көбейт-кәбейткіш-көбейткіштік деген тізбекте туынды сөз жасаушы тұлғалар: көп, кебей, көбейт, көбейткіш, ал өлардан жасалған туындылар: кәбей, көбейт, көбейткіш, көбейткіштік. Бұл мысалдардан әрі сөз жасаушы тұлға, әрі туынды түбір қызметін атқаратын, яғн и екі қыз- метті де атқарып тұрған сөздер бары анықталды. Олар - алғашқы тізбекте зергер сөзі, сөңғы тізбекте - кәбей, көбейт, көбейткіш туындылары. Екі тізбекте де бұл төптан қалып қөйған сөздер бар, бірінші тізбекте:ззергерлік сөздері, екінш і тізбекте: көп, көбейткіштік деген сөздер. Бұлардың өзара айырмасы бар. Мұндағызе/?, кәп деген сөздер тек сөз жасаушы тұлға қызметін ат- қарса, зергерлік, көбейткііитік деген сөздер - ал- дындағы сөздерден жасалған туынды сөздер қыз- метін ғана атқарады. Ойткенізе/?, көп деген сөздер басқа сөзден жасалмаған негізгі түбір сөздер, сон- ды қтан оларда туынды сөз қызметі жоқ. Ал зер- герлік пен көбейткіштік деген туындылардан ба- сқа туындылар жасалмаған, сондықтан олардың бұл арада сөз тудырушы қызметі жоқ. Созжасамдық тізбектің мүшелерінің осы қыз- меттері ғылымда сәзжасамның негізділігі (моти- вированность) деп аталады. Осы тұрғыдан кел- генде, созжасамдық тізбек негіз сөздер мен негізді сөздерден тұрады. Ж аңа сөздің жасалуына негіз болатын сөз негіз сөз деп аталады. Мысалы,егш, жиын, акта, кәгер туындыларына негіз болған сөздер: ек, жи, ак, көк, осы сөздердің негізінде жа- |