П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ЗАТ ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
285 Д ы бы сты қ бұл бір типтілік, жүйелілік ең алды- мен төрт бағандағы сөздердің жалпы қай -қай - сысының да деривагтық сипатын, туындылығын, ең бастысы олардың түбірлік бөлігін аны қтай- тын бірден-бір шешуші, теориялы қ негіз болып табылады. Рас, бұл түбірлік бөліктер өздерінің әуелгі тек-тұрпаты, семантикасы ж ағы нан бір қатарда тұрған жоқ. Іштерінде ұғы м ы аны қ, айқы нда- ры м ен қоса, м ағы насы көмескі тартқандары бірқыдыру. Аз сөз енді соңғы тарап түбірлер ту- расында. М ысалы, тіліміздегі қаймал інген деген тіркес “ М укаддиматта” “ верблюдица, стремив- ш аяся к самцу” деп түсіндірілген. Бұл келтіріл- ген дерекке қосымш а ретінде тағы қазақтар ара- сында түйеге байланысты айтылатын қаю, қайы- м а у сөздерін де атауға болады. Әдетте қайы ған інген қасына таяп біреу келгенде, үстіне мінген- де бір орында байыз тауып тұра алмайды. Қоз- ғалақтап, лыпыл қағып, бұлтындай береді. (Әдет- те теңізде тұрған қайы қ пен жаңа ғана қайнап піскен сүт бетінде енді-енді тұра бастаған қай- м ақты ң да солай қозғал ақш ы п , қалтылдай бе- ретіні кімге боса да жалпы таны с көрініс). Осы тұрғы дан алғанда қайм ал інген тіркесіндегі қай- м а л сы ңары н қайық ж әне /сдгшдқлексемалары- мен де түбірлестіруге болатын сияқты . Сол си- яқты ж оғары дағы қат ам ал дериваты да “ Мук- кадимагга” “сушеное” мағынасындатүсіндірілген. Ал “ бо/мал ат буйында оқи бор ат лош адь с белой отметиной на шее” (М Қ. Индекс). Бірінші қатардағы қалған дериваттық түбір бөлігінің се- м антикасы салы стырма д ерексіз-ақ түсінікті. Е к ін ш і қ а т а р д а ғы л а р д ы ң к е й б ір ін ің түб ір бөліктері де солай түсінікті деуге болады. Мыса- ,лы лсе^ісау сөзімен мәндес бөт(еке), бет(еге), дөд(еге), т ом(аға). Себебі, м оңғол тілінде дээд “ верхний” ұғымын білдіреді, ал том түбірі сірә тіліміздегі тұмсық, тұмылдырық, тұмау деген- дермен негіздес болу керек. Ал үшінші, төртінші бағандардағы сөз қатарларының копшілігінің түбір бөліктері семантикалы қ жақтан жете ан ы қ емес. Бірақ бұл олардың түбірлік статусын ж оққа шы- ғара алмайды. Себебі бұл жерде, ж оғары да айт- қанымыздай, торт бағандағы создерлің қай-қай- сысыны ң да түбір бөлігін анықтаудағы (белгілеу- дегі) негізгі шешуші фактор олардың аяқ бөлігінің д ы б ы с ты қ құрам ы ж а ғ ы н а н ж үй елі түрдегі біркелкілігі болып табылады. Бұл да міне айна- лып келіп “тілді тілдің өзі арқы л ы ” , я ғн и тілдің өз жүйесіне сүйене отырып зерттеудің жалпы қай тілде де түбірлер құрамын тікелей сөзжасамдық ж ұрнақтар негізінде анықтаудың ең бір сенімді, ұтымды жолы болып табылады. Сөйтіп, ж оғары дағы ш ағы н талдаудан жеке сөз қатарларының аяқ бөлігінің (ж ұрнақты қ жа- ғы ны ң) ды бы сты қ құрам ы ны ң жүйелі түрдегі біркелкілігі олардың басқы , түбір бөлігін ан ы қ- таудың бір маңызды құралы екенін айқын көруге болады. Д ы бы сты қ құрамы ж ағы н ан мұндай біркелкілік, жүйелілік түркі сөздерінің сондай-ақ бас тұсы на да тән. Мәселе бұл арада таза сандық көлемі ж ағы нан әртүрлі лексемалар тізбегінің бас бөлігінің дыбысты қ біркелкілігі, бір типтілігі ар- қы лы оларды ң (я ғн и жеке сөздер тобы н ы ң ) ж ұрн ақты қ бөлігінің құрамын аны қтауға бола- ты нды ғы туралы айтылып отыр. Ш ы ны нда да түркі тілдерінің жалпы қай -қай сы сы н да да тек аяқ шені емес, бас бөлігі де солай дыбысты қ жа- ғынан жүйелі түрде біркелкі болып келетін сөздер қатары да аз емес. Сірә, бұл көбінесе тілдің жал- ғам алы лы қ табиғаты нан, я ғн и жеке түбірлердің сөзж асам ды қ қызметі мен ж ұрнақтар жүйесінің сөзжасамдық қызметінің ішкі ара-байланысынан, өзара ш арттастығынан туатын ерекш елік болса керек. Бас бөлігі дыбыстық жақтан жүйелі түрде біркелкі мұндай сөздер қатары қазақ тілінде де бірталай. Кейбірі, мысалы, мына сияқтылар: аңсызда жұрдай қиян: ит арқасы қиянда арық аңқау жұрын қиыр: қиы р жайлап, шет қону арна аңғал жұрнақ арал аңғар ж ұрқа (жүн-жұрқа) Арыс (топ) аңды пңысы аңыру аңқию{ аузы) еңку: еңку-еңку жер шалмай жаңсақ еңіс жорға жылға жаңылу еңкек жорту жылуан жаңғалақ еңкіш жорық жылым еңкей |