П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Заман-
дасың болмаса, барма тойға; Ит ұяласынан мұқайды. Қ азақ тілінде, сондай-ақ осы формант арқылы туа түбір зат атауынан орыс тілінің ықпа- лымен кеңес дәуірінде туған жаңа жасамдар бар, мысалы:ә/)/>г/??ес(коллега), жерлес (земляк), отан- дас (соотечественник), қаламдас, армандас деген- дер - сондай тіл құбылыстары. Бірақ бұлардың бәрін сөздік статусы, сөздікке тән тиянақтылық, яғн и реестрлік сөз дәрежесіне жетімдігі ж ағы - нан бір тұрғы да алып қарауға болмайды. Сырт қалпы, м ағы насы жөнінен сын атауы текті бол- ғанмен, отандас, жерлес, эріптес туылымдары сын атауы болып “өмірсүрген емес” , бірден субстан- тивтеніп, бірден зат атауы сапасын алған. Бұлар- дың қазір сын атауындықтан гөрі зат атауындық, яғн и терминдік сипаты үстемірек. -ған //-ге н , -қан //-кен . Туынды түбір зат атау- лары тілімізде ж алп ы туа түбір зат атаулары на -ға н//-ген , -қ а н //-к ен ж ұрнағы жалғанып барып жасалады. Бұл түбір зат атауына жалғанымды ғы жағынан өнімсіз жұрнақ саналады. Мұны мен туа түбір зат атауларының бірігуінен пайда болған туынды түбір зат есімдер әдетте белгілі бір тер- миндік ұғыммен байланысты болып келеді, мы- салы: сазген (музы калы қ аспап), желкен (парус), қүмған. Сазген туынды зат атауының түбірі саз - парсы тілінен енген, кірме сөз. -с ы з//-с із. Туа түбір зат есімге -сы з//-сіз ж ұрнағы ж алғану арқы лы да туынды зат атаула- ры жасалады. Б ірақ бұл -сыз жұрнақты дериват зат атауы тілімізде бірді-екілеп қана ұшырасады. М ысалы ,жеңсіз, балаксыз дегендер - сондай туы- лымдар. Мен саған ай сайын бір балақсыз тігіп бере алмаймын, ак жоқ (М үсірепов). Балақсыз туынды түбір зат атауы тілімізде “трусы, ш орты” мағынасында бертінде пайда болған. Бұл туынды атау бір қарағанда субстантивтенген зат атауына көбірек келіңкірейді. Ш ы н мәнінде ол субстан- тивтену процесінен өтіп кеткен, реестр сөз дәре- жесіне жеткен. Ж азуш ыны ң бұл жаңа туылымды халық тілінде қадім зам аннан бері қолданылып келе жатқан жеңсіз туынды түбір зат есімнің ізімен ж асағаны көрін іп -ақ тұр :Жағаласса жыр- тылмас Ерлердің жеңсізден игі тоны болар м а (Ш алкиіз). Бірақ бұл, балақсыз туынды түбір зат атауы тілімізде әлі жалпылама қолданысқа ие бола қойған жоқ. -л а қ //-л е к , -д а қ //-д е к , -т а қ //-т е к . Бұл фор- мант өзінің сөзжасамдық қызметі ж ағынан -лық, -лы ж ұрнақтары мен сәйкеседі. Ол арқылы туа түбір зат атауларынан ж асалған туынды түбір зат есімдер жалпы санаулы ғана және олардың өзі де әд еб и л ік с и п а ты , ж а л п ы м әл ім д ігі ж а ғы н а н біркелкі емес. Осы ретте, эсіресе жауырынтақ ту- ынды зат есімі көңіл аударады. Ол тілімізде екі түрлі мағы нада жұмсалады: Еркін жүрмей, үнемі байлауда тұратын бұзау жауырынтак болып ауырады (Ү&з.)Жауырынтақтуылъты бұл жерде аурудың атауы ретінде қолданы лған. С ондай-ақ тілімізде көйлекке салатын “ и ніш ” ұғымын да білдіреді. Ал қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне бұл жауырынтақ дериваты осы соңғы мағынасында ғана келтірілген. Тілімізде, сондай-ақ, мойынтақ ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМ ДЕР 299 деген де туынды түбір зат атауы бар. Бірақ бұл да түсіндірме сөздікте келтірілмеген. Мойынтақ деп әдетте малдың м ойын жібін айтады. Осын- дай құрылымдағы теміртек дериваты да тілімізде сирек қолданылады. Кездігімді кауы нға салып калғанымда, теміртегі суырылып, кауынның ішіне түсті де кетті (“ Қ ы ры қ өтірік” ); Жауырынтак салм аған көйлектің аркасы тез кетеді (ҚТТС). Тілімізде және ботаника термині ретінде қалып- тасқан түбіртек (“д онце”) туынды түбір зат есім де бар. Қазір ағаіи-бүта кабыктарынан, түбіртек- терінен түрлі дорі жасалады (“ Ел аузы нан”). Қазақ тілінде осындай құры лы мды басқа да ту- ынды түбір зат атаулары бар, мысалы: іиаңдак, мүздак, түздак, кыстак т.б. Бұлар - өздерінің құры лы мдық және м ағы налы қ ж ағы нан сын атауы текті дериваттар. Бірақ субстантивтеніп, зат атауы статусын алған, яғн и реестр сөз дәре- жесіне жеткен: Акш ыл бетте опаның іиаңдағы бар (Ж армағамбетов); Кірпіктерді жабыстырған салкын мүздак та білінеді (Әуезов); Түздактың суретінде біраз өзгеріс бар (М арғұлан). Соңғы сөйлемде түздак туынды түбір зат атауы - топо- ним ретінде қолданылған. Осы туылымдардағы- дай дербесгік күйкалак, дірілдек зат атауларына да тән. Самал жел таңмен бірге үріп бетке, Ай- налды судың беті дірілдекке (М айлин); Ағылшын самолеті баяу үшады. Сонысына карай дірілдегі жок (“ Қ.Ә .”); Жігіттер лакты оздері сойып, отқа күйкалағы н пісіріп жесті (Ж ансүгіров). Мұнда- ғы дірілдек дериваты “зы бь” , “ вибрация” мағы- насын білдіріп тұр. Қ азақ тілінде бұлардың сыр- тында қазір оз алдына дербес қолданылмайтын түбірлерден де біраз туынды түбір зат атаулары ж а с ал ға н . М ы салы : кеңірдек, т а йла к, көйлек (//к ө н н е к ), шынтак, бордак, боздак, бойдак жаса- лымдардындағы кеңір, тай, көй (//көн), шын, бор, боз, бой негіз сөздері. Бұларды ң еш қайсы сы тілімізде қазір осы тұрған қалпы нда қолданыл- майды. Қыс бойы бордакка байлаған койдың жас сүбелері де бар (Әуезов); Балалардың жактары- нан боздағы шыккан (Сонда). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|