П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- -а й //-е й //-й .
| -қай//-кей.
Бұл жұрнақ қазақ тілінде өнімсіз ж ұрнақ қатарында сипатталады. Бірді-екілі ғана туа түбір есімге жалғанады. М ысалы оны сіле- кей, алаңкай сияқты туынды түбір зат атаулары- ны ң ғана құрам ы нан кездестіруге болады. Ол бұларда түбірге кішірейту мәнін үстейді. Бірақ осы лармен сырт қалпы ұқсас, тұлғалас төскей, беткей, теріскей, күңгей, оңкай, солакай тәрізді де тілімізде біраз туылымдар бар. Бұлардың алдың- ғы екеуі субстантивтену процесінен біржолата отіп, зат атауы ретінде толық дербестенген, яғн и әбден зат есімденіп кеткен. Жолаушылар шыккан ж ак биік төскей болатын (Әуезов); Абай күм төбешіктің беткейіне ж иналған салт атты сау- дагерлерге такап келді(С онда). Ал ж оғары дағы қалған туылымдардан дәл мұндай зат атауы рет- інде дербестену байқалмайды. Бәрі де - сын ата- уын білдіреді. Бірақ бұл арада көңіл аударатын бір нэрсе: төскей, беткей, теріскей, күнгей, оңкай, солакай дегендердегі -к а й //-к е й алаңкай, сілекей гуынды түбір зат атауларындағы -ка й //-кей фор- мантымен бір емес. Соңғы екеуіндегі - к а й //-к ей кішірейту мағынасында қолданылған. Ал алдың- ғы алтауындағы -кай//-кей “ж ақ” (сторона) ұғы- мын білдіретін сияқты . Д ем ек алаңкай, сілекей дериваттарындағы -кай//-кей - жұрнақ та, тоскей, беткей, теріскей, күнгей, оңкай, солакай туыл ы м - дары ндағы -к а й //-к е й дербес жеке сөзге ұқсай- ды. -а й //-е й //-й . Бұл ф орм ант та - тіліміздің сөзжасам жүйесіндегі ең бір өнімсіз жұрнақ. Ол арқы лы туа түбір зат атауларынан ж асалған де- риваттар саны тілімізде не бәрі төрт-бестей-ақ. Олар мыналар: баурай (<бауыр+ай), шөмелей (<ш өмеле+й), сязай (<саза+й),лш//шУ (<маң+ай), м алай (<м ал+ай). М.Әуезов м алш ы мен осы, соңғы м алай лексемалары н қосарлап, қос сөз түрінде қолданады. Ж азуш ы ны ң бұларды осы- лай қосарлап қолдануында да бір мән бар сияқ- ты. Екеуі сірә өзара мағы налас, синонимдес ту- ынды түбір зат атаулары болу керек. Я ғн и м а - лай - лексем асы ндағы -ай форманты н маліиы дегендегі -шы жұрнағымен қызметтес, мәндес си- яқты. Ал баурай, шомелей, маңай, сазай дегендер- дегі -ай қосымы бір қарағанда тіпті жұрнақ деуге де келіңкіремейді. Келіңкіремейтін себебі: жұрнақ- тың әдетте негізгі ж ұрнақты қ белгісі - өзі жал- ған ған түбірге ж аңа м ағы на, жаңа мазмұн беру, яғни жаңа сөз жасау. Осы тұрғыдан алғанда: маң мен маңай, саза мен сазай, бауыр мен баурай ара- сында ондай м ағы налы қ айырмаш ылық байқал- майды, қайта олар өзара лексикалы қ дублетке көбірек ұқсайды . Ө йткені маңай, сазай, баурай, шөмелей дегендердегі -а й //-е й //-й маң, саза, бау- ыр, іиәмеле түбірлеріне ешқандай да жаңа мағына үстеп тұрған ж оқ. М іне осы себепті де маңай, сазай, баурай, шөмелей дегендердегі - а й //-е й //- й мен м ала й туы лы м ы ндағы -ай ф орманты н бір- бірінен айыра қарау керек. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|