-ш а //-ш е , - с а / / - с е . Бұл

ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
301
огород), 
түйнекше
(клубеньки), 
жеңсе, жіпсе, та-
мыріиа
(корешок), 
жіпше, сүйекше
(костяночка), 
калемше, карыніиа, жүрекше
(предсердье) т.б. 
бұлардың бәрі де бүгінде әбден ном инациялан- 
ған, термимдік тиянақты лы қ алған дериваттар. 
Мұндағы 
-ш а //-ш е
қосымы былай қарағанда 
түбірге кішірейту мәнін үстегенмен, осы кішірей- 
ту ұғымының өзі оларды дербес сөзге терминдік 
атауға айналдырып тұр. Сөйтіп олардың осы тер- 
миндік статусы, яғни олардағы мағыналық жыл- 
жу 
-ш а//-ш е
афф иксінің әуелгі тұлға озгертімдік 
(созтүрлемдік) статусын сөзж асам ды қ статусқа 
ауыстырған. 
-ша//-ше, -са//-се
формантының бұл 
сөзжасамдық қызметі әсіресе контексте, сөйлем 
ішінде корінімдірек. 
Аталық гүл жіңішке жіпше-
ден жэне тозаң каптан түрады
(Ажкеев); 
Қалем-
ше - белгілі ұзындыкты жэне жұмырлықты көрсе-
тетін ұғы м
(М ұсақұлов); 
Ханымдардың, ханза-
далар мен ханшалардың мекен-жайы
(М ағауин); 
Жеңсе кигеннің жеңі тозбас
(Қасиманов); 
Жіпсе
екі тақтайдың қырынан қосканда үстінен ұста-
татын көлденең ағаш
(Сонда). Бұл жердегі 
жеңсе
“ж еңқап” (нарукавник) мағынасында қолданыл- 
ған. С ондай-ақ тіліміздегі 
арша, шырша, қылша,
шақша
лексемаларының да туылымдық тұрпаты, 
сөзж асамдық құры лы мы жалпы көрінеу деуге 
болады. Бірақ бұлардағы 
ар, шыр, қыл, шақ
негіз 
сөздері мен 
-іиа
ф орманты бір-бірінен ажыра- 
ғысыздай “бір бүтін денедей” қабылданады. Олар 
яғни 
-ша
форманты нан бөлек қолданылмайды.
-ш ы қ//-ш ік . Бұл аф ф икс жалпы синтетика- 
лық сөзжасам жүйесіндегі онімді жұрнақтар қата- 
рында қаралады.* Тілімізде мұнымен туа түбір 
зат атауларынан жасалған туылымдар бірқыды- 
ру. Бұлардың ішінде негіз сөздің жұрнақтан ажы- 
•рағысыздары да, я ғн и екеуінің кірігіп, тұтасып 
кеткендері де ж әне бөліп алып, жеке-ж еке қол- 
дыналатындары да, басқаш а айтқанда негіз сөзі 
дербестігін сақтағандары да бар. Мысалы 
ойын-
шық, қапшық, түбіршік, айшық, кіршік (кіршіксіз
дегендегі), 
тығыншық (тығыншықтайпегендеп),
бүршік, қылшық
сияқты туынды түбір зат атаула- 
ры ны ң негіздеуші (мотивациялауш ы ) болігін 
мүшелеп бөліп алып, өз алдына дербес лексика- 
лы қ единица ретінде қолдануға болады. Ал 
тал-
іиық, қатиық
(салыстыр:/<д«е)е//, 
қандек), бұзаушық
(сақардан сабын жасаған адамның жиналғандар- 
ға беретін қолүздігі), 
тығыршық (тығыршықтай
дегендегі), 
бұліиық, тобыршық, балиіық
(салыстыр: 
балдыр, балқаш), қабыршық
жасамдары олай “бөліп- 
ж аруға” , мүшелеуге келе бермейді. Бұлардағы - 
шщгболігінің жұрнақ екені қаншалықты көрінімді 
болғанм ен, 
бал, тал,
/сйт/түбірлерінің мағы насы 
соншалықты көмескі, сондықтан жеке қолданыл- 
майды. 
Қаладағы атты полктың бір эскадроны
кетиік пен барабанды қатар соққылап, қаланы
бөрліктіріп, көшеге іиықты
(Тілеков). Бұл сөйлемде 
кетиік
туынды түбір зат атауы музыкалық аспап 
мағынасында қолданылған. Қазақтілінде ол бұдан 
басқа да мәнде, яғн и ыдыс мағынасында жұмса- 
лады , мысалы: 
үйде бір кетиік бидай қалған жоқ
(С әрсенбаев). Тілімізде туа түбір зат атауына 
созжасамдық осы 
-іиы қ//-ш ік
форманты жалғану 
арқылы пайда болған бірер жаңа дериват та кез- 
деседі. Бұғаи о р ы с
тшпд&пприспособлениесоъхтн
м ағы насы нда алы нған 
ик ем іи ік іуы лъ т ы
мысал 
бола алады: 
Азотты сұйық тыңайтқыштар егістік
жерге арнаулы маш иналар немесе кулыпиватор-
л а р ғ а орнат ы лған икем ш ікт ердің көм егім ен
сіңіріледі
(Ерлепесов). Тілімізде сон дай -ақ 
жуа-
шық
дейтін де ж аңа туылым қалы птасқан. Ол - 
орыс тіліндегі 
луковица
терм инінің аударма ба- 
ламасы. Қ азақ тілінде ботаника термині ретінде 
беріде, кеңес дәуірінде қалыптасты . Тілімізде 
сөзжасамдық осы 
-ш ы қ//-ш ік
форманты арқылы 
есімдіктен пайда болған бір-ақ қана туынды түбір 
заг атауы бар, ол 
-менш ік
дериваты: 
Сондықтан
да ол жер енді кедейлердің меніиігі
(О разалин).

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: