П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.3.3. Лексика-семантикалық тәсіл
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
207 тектес емес, қызылмен басқа түс араласқан түс, сонды қтан ол қы зыл ала аталған. Тоқпақ жілік - жіліктің бір түрінің аты, суық торғай - торғай- дың бір түрінің аты, су жылан - ж ы ланны ң суда жүретін түрінің аты, елу бес, алты мың отыз бес, қырық алты деген күрделі сөздер 3 түрлі санның аттары. Тіркестіру арқылы жасалған күрделі сандар- дың ж оғары дағы мысалдарда құрамдары түрлі болғаны на қарамастан, олардың әрқайсы сы бір ғана лексикалы қ м ағы на беріп, бір сөз болып саналады, бір сөздің қызметін атқарады. Басқа тілдерде мұндай біртұтас м ағы налы аталымдар бірге жазылады. Қысқарту тәсілі бұрын қазақ тілінде кісі ат- тарымен байланысты ғана қолданылған. Кісі ат- тарын қы сқарту дүние жүзі тілдерінде бар әдіс. Бұл әдіс тілімізде қазір де өнімді. М ысалы, Ах- мет Байтұрсынұлы өз кезінде Ақаң аталған, оны бүкіл қазақ халқы ны ң бәрі Байтұрсы нов деп түсінген. Қазір Ж ұмеке, Асеке, Қанеке сияқты қы сқартуларм ен қатар Нұраға, Сераға сияқты қысқарту қолданысы жиі кездеседі/Бір кездерде Серке Қожамқұловты Сераға атағаны сол заман- дағы адам арға мәлім. Қазір осы үлгі тарай бас- тады. Ал күрделі атауларды қысқартып қолдануда совет дәуірі кезінде тілімізде орыс тілінің үлгісі қабылданылды. Бұл да қазір қолданыста. Мыса- л ы , теледидар, Қ а зҮ У (Қ азақ ұлттық универси- теті), АяЛ/У(Алматы мемлекеттік университеті), АҚШ (Америка Құрама Ш таттары), ЕҚ Ы Ұ (Ев- роп ад ағы Қ ауіпсіздік ж әне Ы н ты м ақтасты қ Ұйымы) т.б. 2.3.3. Лексика-семантикалық тәсіл Л ексика-семантикалық тәсілде сөздің құра- мы, тұлғасы ешбір өзгеріске түспейді, өзгеріс тек сөздің м ағы насы нда ғана болады. Сөз дыбыс- тық, морфемдік құрамын сақтай отырып, тілдегі бұры нғы қолданы лы п жүрген м ағы н асы н ы ң үстіне ж аңа м ағы на қосып алады, тілде жаңа мағынасында да қолданыла бастайды. Сөздің тек м ағы насы нда өзгеріс болатындықтан, бұл тәсіл лексика-семантикалы қтәсіл аталған. Бұл сөзжа- самдық тәсіл көне заманнан бері қарай қы змет атқарып келеді. Тіліміздегі ақ деген сөз түсті білдіретін сын есім екені белгілі: ақ орамал, ақ жаулық, ақ көйлек сияқты қолданыстар әбден таныс. Осы ақ сөзінің тілде басқа да толып жатқан мағынасы бар: 1 )А қ - адал м ағы насы н береді. Мысалы: Ақ жүрген адам азбас (мақал). Барымтамен алдыр- ған әлекімдердің ақ адал малдары болатын (Әуе- зов). 2 )А қ - сүт, айран, қаты қ, қы мыз, шұбат си- яқты тағамдар. Мысалы: Ұлжанның күз уақытын- да Зере мен балаларға әзірлеп отыратын ағы осы болатын (Әуезов). 3) Ақ - а қи қат ш ындық. Мысалы: Ж ұмыр басты пендеге - өлім ақ (Мәтел). Осы мысалдардағы түс мағынасындағы ақ бұл сөздің негізгі мағы насы , яктілде негізгі мағы на- сында да қазір қолданыста. Ал осы сөз тілде кейін басқа мағы наларды қосып алғаны мысалардан көрінеді. Олар: “адал,” “тағам аты ” , “ақиқат, ш ы нды қ” деген мағыналар. Міне, бұл мағыналар тілдегі түрлі қолданыс- та қалыптасқан. Әр мағынасында олар бір-бірімен омоним жасаған. Осы сияқты тілдегі қолданыста басқа м ағы - наларды қосып алып, тағы бір создің қызметін атқарып жүрген сөздер өте көп. Өзібір безер адам дегендегі безерсы н есім. Тілдегі негізгі м ағы на- сында ол - сен онан безер едің түрінде қолданыла- ды. Осы екі м ағы нада ол - екі сөз. Қаныпезер адам, қимас дос, қиыспас дос деген мысалдардағы қаныпезер'қймас, қиыспас сын есім- ге көш кен сөздер. Түсіндірмелі сөздікте оларды сын есім деп берген. Л ексика-семантикалық тәсіл арқылы зат есі- мге заттану арқы лы көш кен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған, қамал, айтыс, қоршау, ақ, асыр, жетісі, қырқы, жүзі т.б. Зат есім сөздердің ішінде өзіне басқа м ағы - наны қосып алып, екінші сөздің қызметін атқа- рып жүрген создер де аз емес. М ысалы, құн - эконом икалы қ термин, екпін - тіл біліміндегі тер- мин, буын, соз, мағына, есім, шылау, одағай, үстеу дегендер де сол сияқты . Мұндай термин мәнін алған созддер әр ғылымда да барш ы лы қ. Теңеу, суреттеу, олең, әңгіме - әдебиет саласындағы тер- миндер. Ал, қимы л, қозғалыс сияқты терминдер физикада, үіи бүрыш, тәрт бұрыш, кобейту, қосу, алу сияқты терминдер математикада коптен қол- данылып келеді. Адам мүшесіне байланысты терминдер меди- цинада өте кәп. Олар - осы сөздердің жаңа мағы- насы. Л ексика-сем антикалы қ тәсіл арқылы создің жаңа м ағы н аға кошуіне байланысты сөз бір сөз табынан екінші сөзтабына ауысады, өны ғылымда көнверсия деп атайды. Көнверсия жөлымен жаңа |