П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 208
СӨЗЖАСАМ жасалуы - оте коп тараған тәсіл, оның ішкі ерек- шеліктері де бар. Л ексика-сем антикалы қ тәсілде соз м ағы на- сы ны н озгеруіне байланы сты ол үнемі бір соз табынан екінші соз табына ауыса бермейді. Сон- ды қтан л ексика-сем ан тикалы қ тәсілдің іштей айырмасы бар: 1) создің ж аңа м ағы на алуына байланысты басқа сөз табына көшуі; 2) соз жаңа мағына алса да, сөз табын өзгерт- пей өз сөз табыны ң құрамында қалуы. Создің жаңа мағына алуына байланысты бас- қа сөз табы на көшуі. Ешбір тілдік бірліктің көмегінсіз, сөзд ы б ы сты қ құрамын сақтай оты- ры п, сөз м ағы насы өзгеріп, басқа сөз табына көшеді. Мысалы, қорған, айтыс, жарыс, бірге, біреу, баска, өзге т.б. Бұл сөздердің дәл осы тұлғада, осы құрамда тілде басқа м ағы налары бар және ол мағыналары алғаш қы негізгі м ағы наға жата- ды. Олар: 1) корған, айтыс, жарыс - етістік, қимыл, бірге, біреу - сан есім, санды қ ұғы м , баска - сын есім , өзге - есімдік. Ж оғары да осы сөздердің: 1) қорған, айтыс, жарыс зат есімге көш кен м ағы насы , 2) біреу - есімдікке көшкен мағынасы, 3) бірге, басқа, өзге - сын есімге көш кен мағы насы келтірілді. Сөздің жаңа м ағы наға ие болуы, сол арқы - лы басқа сөз табы на көшуі түрлі жолмен іске асады. Оның ішінде ғылымда заттану (субстан- тивация) тілдерге кең тараған түрі. Ал заттану - көбіне ықшамдау заңдылығы на байланысты бо- латын құбылыс. Мысалы, қазіргі ітд&бір жүма, бір жеті деген тіркестер бір-бірімен мағыналас. О сы ндағы жеті (апта) сөзінің заттық мағынасы алғаш “жеті күн” мағынасында қолданылып, күн сөзінің қолданыста түсіп қалы п, ықш амдалуы- нан оның заттық мағынасы жеті сөзіне кошкен, сонда жеті сөзінің заттануына күн созінің қол- даныстан шығуы себеп болған. Үіиі, жетісі, қырқы, жүзі, тоқсан (оқу мезгілі) сөздері де осы ретте заттанған. Соққан, туысқан, суыртпақ, қашаған, т уған сияқты зат атаулары да жоғарыдағы сияқты создермен бір жол, тәсіл арқылы заттанған. Бір, біреу сөздерінің есімдікке көшуі, бірге, ба- сқа, өзге, кетеген, қашаған сөздерінің сын есімге шшу\,бірден, етпетінен, басқа, текке, зорға, бекер- ге, эреңге, алға, артқа, әзірге, қазірге, күніге, кейде, артта, алда, баяғыда, қапыда, қапелімде, эуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан, төтеден, шынымен, жайымен, түйдегімен т.б. осы сияқты сөздер үстеу- ге көшуі көнеру арқылы жүзеге асқан. Бұл сөздер тілде осы тұлғада, осы қосымшалармен қолданы- лып жүріп, бірте-бірте басқа м ағы наға ие болып, жаңа мағынасына қарай сөз табын өзгерткен, бұл үрдісте сөйлем (контекст) үлкен қызмет атқар- ған. Келтірілген мысалдар тілдің сөздік құрамын байытуда лексика-семантикалы қ тәсілдің өзіндік орны барын білдіреді. Сөзжасамдық тәсілдер арқылы ж асалған ту- ынды сөздердің бәрі сөзжасам процесінің нәти- жесіне жатады. Сондықтан туынды сөздер сөзжа- сам ілімінің зерттеу нысаны болып табылады да, сөзжасам жүйесінде негізгі орын алады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|