П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

304
СӨЗЖАСАМ
дама
- екеуі екі бөлек құбылыс. Себебі: 
баянда-
м а < баян
(зат атауы )+ 
да
(бұйры қ рай көрсет- 
кіш і)+ ліа (қимыл атауынан зат атауын тудыра- 
ты н ж ұрн ақ), ал 
баяннама < баян
(зат атауы )+ 
-нама
(тілімізде жұрнақ қызметін атқаратын иран 
тілдерінен ауысқан, кірме сөз). Абай оны ешбір 
түбірге ж алғам ай, сол иран тілдеріндегі стату- 
сы нда, я ғ н и дербес соз ретінде қолданады: 
Бұл
ж азған сұңғатым, Көңіл аіиар бір нама.
Тілімізде 
-нама
арқылы ж асалған бұл атал- 
ғандардан басқа да біраз туылымдар кездеседі. 
Бірақ олар ж оғары дағы ларм ен деңгейлес емес, 
яғн и жалпыхалықтық сипат ала қоймаған сөздер, 
мысалы: қытыкнама, кұлықнама, зиратнама
де- 
гендер - кейбір жеке авторлардың сөзқолданы с 
ерекш елігімен байланысты ғана кездесетін, ок- 
казионалды қ сипаттағы туынды зат атаулары. 
Құлықнама (“
мі нездеме
дериваты ны ң ор- 
нына ж ұмсалған. 
Айта берсем, мына “Құтықна-
м а ” атты кіт абы м а т ізіліп ж ат қан к е м -
кет іктің ...
(“ Қ.Ә.”); 
Маңғыстаудың ойы мен
қырында ол соққан мұнаралар, ымараттар, зират-
намалар баріиылық.
(Сонда).
Қ азақ тілінде кеңес дәуірінде қалы птасқан 
да бірқыдыру жаңа жасамдар бар. Кейбірі мына- 
лар: 
кепілдеме
(свидетельство), 
т үсінікт еме
(о Ь ъ ясш нт ), деректеме, пііиендеме.
Бұлар, құры- 
лы м ы н ан көрініп тұрғандай, 
кеп іл
, 
түсінік, де-
р ек, пішен
тү б ір л ер ін ен ж а с а л ғ а н . Ө й ткен і 
тілімізде 
кепйіде, түсінікте, пішенде, деректе деРтн
етістіктер ж оқ. С он д ы қтан бұдардағы
- д е м е //
-теме -
сөзжасамдық формант ретінде тұтас алы- 
нып қаралуға тиіс. Ж әне осы 
-дем е//-т ем е
мен 
ж оғары дағы
-дама//-нам а
екеуі сырт қалпы, ды- 
бысты қ құрамы ж ағы нан өзара вариант сияқты 
көрінгенімен, бір-бірімен генетикалы қ байлам- 
байланысы жоқ, бөлек-бөлек форманттар сияқ- 
ты. 
-нам а
өзінің түпкі “жазу, кітап, ш ы ғарм а” 
м ағы насы ны ң сыртында кейбір түрік тілдерінде 
ара-тұра озге де мәнде қолданылады . М ысалы, 
ол түрікмен тілінде 
шарт
түбіріне ж алғаны п, 
иіартнама тсрм\\н\н
жасаса, қазақ тілінде ол жеке 
кісі атына қосылып, оған “тан у” м ағы насы н 
үстейтіндей бейім ала бастаған. М ысалы, қазақ 
тшндсмүхтартанулстснмсн
қоса, кейде
мүхтар-
нама
да жарыса айтылады. 
Қазақ эдебиетінде
Мүхтарнама элі жазыла қойған жоқ
(“Ж алы н”).
Сойтігі ж оғары дағы талданған тіл матери- 
алдары 
-нама
формантының тілімізде сөзжасам- 
д ы қ қы зметінің бұры нғы ға қарағанда бүгінде 
бірш ама кеңи гүскенін және соған байланысты
ол арқылы ж асалған туынды зат атауларыныңсе- 
мантикасының да түрлене түскенін аңғартады.
-зада. И ран тілдерінде 
-зада
ф о р м ан ты
“тұқым, тек, нәсіл” мағынасын білдіретін дербес 
сөз. Ал қазақ тілінде жұрнақ орнына қолданыла- 
ды. Ол қазір көбінесе антропоним құрамында 
жұмсалады. Тілімізде, мысалы, 
Гүлзада, Асылзада,
Пэкизат, Бекзат, Бекзада, Шайзада, Ханзада, Айза-
да, АйзаттэрЪт
жалқы есімдер жиі ұшырасады. 
С он дай -ақ бұлардың сыртында 
-зада
құрамды 
бірер жалпы есімдер де кейде қолданылады: 
бек-
зада, асылзада, патіиазада, ханзада
т.б. 
-зада
ғана 
емес, осы келтірілген туылымдардың көбінің түбірі 
де сол иран тілдеріндік кірмелер. Бұлардың ішінде 
т е к
хан, ай, бек
сыңарлары ғана түрік текті лексе- 
малар.
-п аз. Бұл ф ормант қазақ тіліне иран тілдері- 
нен тек бір өзі ғана емес, тұтас сөз құрамында, 
өзі ж алғанған негіз сөзбен қоса кірген. М ысалы, 
ол әуелде <э//е/?/7дз(<һүнерпаз), әйелпаз (< ғәй ал- 
паз), 
додапаз
(<дудепоз) сияқты туылымдар ар- 
қылы келіп сіңді: сөз 
өнерпазыЛев Толстой
(Бай- 
тұрсы нов). К ейін келе бұл кірме ф ормант қазақ 
тілінің өзінің байы рғы түбірлеріне де қосылып, 
сол “өз топ ы рағы н д ағы д ай ” сөзжасамдық қы з- 
мет атқара бастайды. Бірақ ол арқылы ж асалған 
туынды түбір зат атаулары тілімізде көп емес. 
Олар, мысалы, мына сияқтылар: 
аспаз, атпаз (Ат-
паз көрген ат таныр, Ұстаз көрген хат таныр);
Дүниенің ең бір жазықсыз, аңқау үнпазы өз жұбай-
ын шақырам деп, кііикене сырын кең тау-тасқа да
паш етеді
(Әуезов).
-дар. Тілімізде сөзжасамдық осы 
-дар
ф ор- 
манты арқылы пайда болған біраз жаңа туылым- 
дар бар. Түркологияда бұл 
-дар
ж ұрнағы иран 
тілдеріндегі “держать, обладать” мағы насы ндағы 
даіитэн
сөзімен байланыстырылады. Ол қазақ 
тіліндегі мына бір түбір зат атауына да дәл сон- 
дай “ ұстаушы, иеленуш і” деген мән үстейтін си- 
яқты: 
Қазан м ен Хаж ы-Тархан хандықтарына
түтқадар, құдіретті басуэзір Борис Годуновтың...
(М ағауин); 
Бар байлыққа өзі қожа қазынадар бек
біраз алтынның орнын тапты
(Сонда). Бұл екі 
мысалдан 
-дар
формантының қазақ тілінде де сол 
иран тілдеріндегідей мәнде қолданылатынын, яғңи 
-ш ь/ж ұрнағы мен ұғымдастығын көруге болады. 
Ол кейбір көркем ш ығармада да осындай м ағы - 
нада қолданылады, мысалы: 
Ел мұңдары боп кет-
кен Абайды...
(Әуезов). Бұл ж ұрнақ түрікмен 
тілінде де осылай 
-шы
форманты қызметінде 
жұмсалады. М ысалы, онда ш ош қа бағуш ыны 
(“ с ви нопасты ”) 
доңуздар
дейді.

306
СӨЗЖАСАМ
арқы лы пайда болған туынды сөздер тілімізде 
коп емес. Ол өзі ж алғанған негіз тұлғаға белгілі 
бір кәсіп түрімен байланысты м ағы н а үстейді. 
Яғни адамның әбден төселген, машықтанған ісін, 
әлде бір әрекетке деген бейім-қабілетін білдіретін 
-ш ы //-ш і
жұрнағымен синонимдеседі. Тіліміздегі 
түйекеш, 
арбакеш, күрзікеш, такымкеш, кірекеш
жа- 
самдары нан мысалы сондай м ағы н а аң ғары ла- 
ды. С оңғы туылым қазақ тіліне тұтас тұрған 
күйінде, түбір мен ж ұрнақ екеуі бірге кірген.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: