П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -п а р //-м а р
ф өрманты арқылы пайда болған туынды түбір зат атаулары тілімізде жалпы ара-тұралап қана ұшырасады. Олар иысалы іиоқпар, түлпар, қат- пар сияқты лар. Шоқпар туылымын тіліміздегі шоғыр, шоқтық, шоқ терек, гүл шоқтары деген- дердегі шоқ лексемасымен бір гомогендік негізде алып қарауға болады. Тілімізде со н д ай -ақ қ аш - пар дериваты ндағы қат негізі де озінің қолда- ны м ды қ жеке дербестігін сақтаған. Жеті кат жердің асты, қат-қат, Зқат , 4 қат дегендердегі қат пен қатпар туылымындағы қат екеуі - бір соз. Бірақ түлнартуынлы түбір зат атауындағы түл түбірінен қазақтіліггде мүндай дербестік бай- қалмайды. Ал ол бұрынырақта кейбір тілде жеке соз ретінде қолданылған. М ы сал ы тул түбірі ша- ғатай тілінде “ конь, снаряженный для боя” деген м ағы на білдірген. Түрік тілдерінде осы -яд/?жұрнағының -м а р // -мер варианты мен де біраз жаңа соз ж асалған. Бұл ретте азербайжан тіліндегі “ катмер ‘складка, слой ” , құм ы қ, қарайым тілдеріндегі “чокъм ар// чокмар ‘дуби н ка’ туылымдарын атауға болады. Созжасамдық осы -м ар //-м ер форманты арқылы есім негізден пайда болған мұндай жаңа жасам- дар қазақ тілінде де бар. М ысалы, т ілм а р // д/ллш /К тіл//діл+м ар, /Ъме/Кіс+мер. Бірақ бұлар - туынды сын атаулары. Тілімізде туа түбір зат атауынан осы -пар форманты арқылы термин ре- тінде кейін қалы птасқан бірді-екілі тіпті жаңа туылым да кездеседі. Күлте жапырақшалары көп осындай гүлдер гүлпар деп аталады (Ботаника). - м а н //- м е н , -п ан //-п е н . Түрік тілдерінде созжасамдық -м а н //-м е н форманты иран тілдер- індегі -м эн //-м эн д //-у м эн д ж ұрнағы нан қалы п- тасқан. Тілімізде бұл ф ормант арқылы жасалған туынды зататаулары коп емес. Ыысалы атаман, қүтпан, оқпан (ствол м ағы насы ндағы ) туылым- дары . А б ы лайд ы ң т үсы нда қ ү т п а н б о л ға н Сойлейтін Баян, Қанай, Жолдыбайдан (Ш ал). Бұлардың сыртында кілтипан, сүймен, түрман, дой- ман сияқты да біраз дериватгар бар, мысалы: Қүры- лысқа қүм тасып жүрген доймандардың бірі арт жағынан келіп, сүзіп жіберген (“ Қ .Ә .”); Мүнда қандай кілт ип ан барын еіикім айта алм ады (Жұмаділов); Ерімнің бір түрманы үзеңгісі, Қыз он бесте келеді түзелгісі (Ш ал ақын). Тілімізде осы формант арқылы біры ңғай тек туа түбір зат атау- лары нан ған а емес, кейбір есім негізді бейнеле- уіш сөзден жасалған да жекелеген дериваттар кез- деседі. Салақпан көне. Атылатын қару түрі .Апыл- ғыпыл салақпанымды қолыма алдым да, т олғап- т олғап тартып қалдым (ҚТДС). -стан. Қ азақ тіліндегі бұл сезжасамдық фөр- мант - иран тілдерінде “ел, ж ұрт” мағы насы нда қөлданылатын дербес сөз. Ол түрік тілдерінде қазір ж ұрнақ қызметін атқарады. Мысалы, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркстан т.б. туынды жалқы есімдер міне өсылай жасалған. Бұлар - көпшіліке кеңінен мәлім, жалпыхалықтық сипат алған туылымдар. Сөндай-ақ өсы -стан фөрман- тының қатысуымен белгілі бір сгильдік мақсатта жеке жазуш ылардың тілінде туған да жаңа жа- самдар бар. Олар мына сияқтылар: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|