-қай//-кей. Бұл жұрнақ қазақ тілінде өнімсіз
ж ұрнақ қатарында сипатталады. Бірді-екілі ғана
туа түбір есімге жалғанады. М ысалы оны
сіле- кей, алаңкай сияқты туынды түбір зат атаулары-
ны ң ғана құрам ы нан кездестіруге болады. Ол
бұларда түбірге кішірейту мәнін үстейді. Бірақ
осы лармен сырт қалпы ұқсас, тұлғалас
төскей, беткей, теріскей, күңгей, оңкай, солакай тәрізді де
тілімізде біраз туылымдар бар. Бұлардың алдың-
ғы екеуі субстантивтену процесінен біржолата
отіп, зат атауы ретінде толық дербестенген, яғн и
әбден зат есімденіп кеткен.
Жолаушылар шыккан ж ак биік төскей болатын (Әуезов);
Абай күм төбешіктің беткейіне ж иналған салт атты сау- дагерлерге такап келді(С онда). Ал ж оғары дағы
қалған туылымдардан дәл мұндай зат атауы рет-
інде дербестену байқалмайды. Бәрі де - сын ата-
уын білдіреді. Бірақ бұл арада көңіл аударатын
бір нэрсе:
төскей, беткей, теріскей, күнгей, оңкай, солакай дегендердегі
-к а й //-к е й алаңкай, сілекей гуынды түбір зат атауларындағы
-ка й //-кей фор-
мантымен бір емес. Соңғы екеуіндегі -
к а й //-к ей кішірейту мағынасында қолданылған. Ал алдың-
ғы алтауындағы
-кай//-кей “ж ақ” (сторона) ұғы-
мын білдіретін сияқты . Д ем ек
алаңкай, сілекей дериваттарындағы
-кай//-кей - жұрнақ та,
тоскей, беткей, теріскей, күнгей, оңкай, солакай туыл ы м -
дары ндағы
-к а й //-к е й дербес жеке сөзге ұқсай-
ды.
-а й //-е й //-й . Бұл ф орм ант та - тіліміздің
сөзжасам жүйесіндегі ең бір өнімсіз жұрнақ. Ол
арқы лы туа түбір зат атауларынан ж асалған де-
риваттар саны тілімізде не бәрі төрт-бестей-ақ.
Олар мыналар:
баурай (<бауыр+ай),
шөмелей (<ш өмеле+й), сязай (<саза+й),лш//шУ (<маң+ай),
м алай (<м ал+ай). М.Әуезов
м алш ы мен осы,
соңғы
м алай лексемалары н қосарлап, қос сөз
түрінде қолданады. Ж азуш ы ны ң бұларды осы-
лай қосарлап қолдануында да бір мән бар сияқ-
ты. Екеуі сірә өзара мағы налас, синонимдес ту-
ынды түбір зат атаулары болу керек. Я ғн и
м а - лай - лексем асы ндағы
-ай форманты н
маліиы дегендегі
-шы жұрнағымен қызметтес, мәндес си-
яқты. Ал
баурай, шомелей, маңай, сазай дегендер-
дегі
-ай қосымы бір қарағанда тіпті жұрнақ деуге
де келіңкіремейді. Келіңкіремейтін себебі: жұрнақ-
тың әдетте негізгі ж ұрнақты қ белгісі - өзі жал-
ған ған түбірге ж аңа м ағы на, жаңа мазмұн беру,
яғни жаңа сөз жасау. Осы тұрғыдан алғанда:
маң мен
маңай, саза мен
сазай, бауыр мен
баурай ара-
сында ондай м ағы налы қ айырмаш ылық байқал-
майды, қайта олар өзара лексикалы қ дублетке
көбірек ұқсайды . Ө йткені
маңай, сазай, баурай, шөмелей дегендердегі
-а й //-е й //-й маң, саза, бау- ыр, іиәмеле түбірлеріне ешқандай да жаңа мағына
үстеп тұрған ж оқ. М іне осы себепті де
маңай, сазай, баурай, шөмелей дегендердегі
- а й //-е й //- й мен
м ала й туы лы м ы ндағы
-ай ф орманты н бір-
бірінен айыра қарау керек.