П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет392/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   388   389   390   391   392   393   394   395   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-қай//-кей. 
Бұл жұрнақ қазақ тілінде өнімсіз 
ж ұрнақ қатарында сипатталады. Бірді-екілі ғана 
туа түбір есімге жалғанады. М ысалы оны 
сіле-
кей, алаңкай
сияқты туынды түбір зат атаулары- 
ны ң ғана құрам ы нан кездестіруге болады. Ол 
бұларда түбірге кішірейту мәнін үстейді. Бірақ 
осы лармен сырт қалпы ұқсас, тұлғалас 
төскей,
беткей, теріскей, күңгей, оңкай, солакай
тәрізді де 
тілімізде біраз туылымдар бар. Бұлардың алдың- 
ғы екеуі субстантивтену процесінен біржолата 
отіп, зат атауы ретінде толық дербестенген, яғн и
әбден зат есімденіп кеткен. 
Жолаушылар шыккан
ж ак биік төскей болатын
(Әуезов); 
Абай күм
төбешіктің беткейіне ж иналған салт атты сау-
дагерлерге такап келді(С
онда). Ал ж оғары дағы
қалған туылымдардан дәл мұндай зат атауы рет- 
інде дербестену байқалмайды. Бәрі де - сын ата- 
уын білдіреді. Бірақ бұл арада көңіл аударатын 
бір нэрсе: 
төскей, беткей, теріскей, күнгей, оңкай,
солакай
дегендердегі 
-к а й //-к е й алаңкай, сілекей
гуынды түбір зат атауларындағы 
-ка й //-кей
фор- 
мантымен бір емес. Соңғы екеуіндегі -
к а й //-к ей
кішірейту мағынасында қолданылған. Ал алдың- 
ғы алтауындағы 
-кай//-кей
“ж ақ” (сторона) ұғы- 
мын білдіретін сияқты . Д ем ек 
алаңкай, сілекей
дериваттарындағы 
-кай//-кей
- жұрнақ та, 
тоскей,
беткей, теріскей, күнгей, оңкай, солакай
туыл ы м - 
дары ндағы
-к а й //-к е й
дербес жеке сөзге ұқсай- 
ды.
-а й //-е й //-й . 
Бұл ф орм ант та - тіліміздің 
сөзжасам жүйесіндегі ең бір өнімсіз жұрнақ. Ол 
арқы лы туа түбір зат атауларынан ж асалған де- 
риваттар саны тілімізде не бәрі төрт-бестей-ақ. 
Олар мыналар: 
баурай
(<бауыр+ай), 
шөмелей
(<ш өмеле+й), сязай (<саза+й),лш//шУ (<маң+ай), 
м алай
(<м ал+ай). М.Әуезов 
м алш ы
мен осы, 
соңғы
м алай
лексемалары н қосарлап, қос сөз 
түрінде қолданады. Ж азуш ы ны ң бұларды осы- 
лай қосарлап қолдануында да бір мән бар сияқ- 
ты. Екеуі сірә өзара мағы налас, синонимдес ту- 
ынды түбір зат атаулары болу керек. Я ғн и
м а -
лай -
лексем асы ндағы
-ай
форманты н 
маліиы
дегендегі 
-шы
жұрнағымен қызметтес, мәндес си- 
яқты. Ал 
баурай, шомелей, маңай, сазай
дегендер- 
дегі 
-ай
қосымы бір қарағанда тіпті жұрнақ деуге 
де келіңкіремейді. Келіңкіремейтін себебі: жұрнақ- 
тың әдетте негізгі ж ұрнақты қ белгісі - өзі жал- 
ған ған түбірге ж аңа м ағы на, жаңа мазмұн беру, 
яғни жаңа сөз жасау. Осы тұрғыдан алғанда: 
маң
мен 
маңай, саза
мен 
сазай, бауыр
мен 
баурай
ара- 
сында ондай м ағы налы қ айырмаш ылық байқал- 
майды, қайта олар өзара лексикалы қ дублетке 
көбірек ұқсайды . Ө йткені 
маңай, сазай, баурай,
шөмелей
дегендердегі 
-а й //-е й //-й маң, саза, бау-
ыр, іиәмеле
түбірлеріне ешқандай да жаңа мағына 
үстеп тұрған ж оқ. М іне осы себепті де 
маңай,
сазай, баурай, шөмелей
дегендердегі 
- а й //-е й //- й
мен 
м ала й
туы лы м ы ндағы
-ай
ф орманты н бір- 
бірінен айыра қарау керек.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   388   389   390   391   392   393   394   395   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет