П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет397/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   393   394   395   396   397   398   399   400   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-ы р//-ір. 
Сөзжасамдық бұл форманттілімізде 
бірер ғана қимыл есімге жалғанады: 
қандауыр<
қан дау+ ы р, 
шымшуыр <
ш ы м ш у+ ы р, 
саңғуыр <
саң ғу+ ы р. 
Қандауыр
туынды зат атауы құрал ма- 
ғы насы н білдіреді, соны м ен қоса фитонимдік 
термин ретінде де қолданылады 
мысалъг. Абыл-
ғазы қүстың тосін, саңғуырын коп үстап, бақылап
шықты
(Әуезов); 
Отаіиылар арнаулы қандауыр-
мен жылқының қолтық тамырынан қан алып, та-
наудан қарандыз түбірінің қайнатындысын қүя-
тын
(А рғынбаев); 
Қандауыр - ауыл шаруашылық
дақылдарына зиян келтіретін, жартылай паразит
әсімдік
(ҚСЭ).
Ал осы 
-ы р//-ір
ж ұрнағы арқылы еліктеуіш 
сөздерден жасалған туынды есімдер тілімізде ед- 
ә у ір . О л а р д ы ң к е й б ір і м ы н а л а р : 
қ ы ң ғы р
(< қ ы ң қ + ы р ), 
күңгір
(< к ү ң қ+ ір ), 
тықыр(<
ты қ+
ыр), 
сыбыр(<
сып+ыр), 
сыңғыр
(<сыңқ+ыр), 
шіңгір
(<ш іңк+ір), 
шықыр
(<ш ы қ+ы р), 
мыңғыр
(<мыңқ 
+ ы р) т.б.
Еліктеуішті негіз сөздерден ж асалған туын- 
ды түбір зат атаулары қатарында 
бытпътдық, кәкек,
қарға, қызғыш, тарғақ, тырна,
осылар сияқты тағы


ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
309
кейбір атауыш (номинатив) сөздерді келтіруге 
болады. Бұлардың барлы ғы да - кұс атаулары, 
бэрі де - осы қанаттылардың дыбысына еліктеу- 
ден келіп ш ы ққан жалпы есімдер. Бірақ олар 
синтетикалы қ тәсілмен ж асалған создер емес. 
М ысалы 
көкек
атауы 
көк-көк >көккөк >көкек
ре- 
тімен, яғн и “ к ө к ” ды бы сы ны ң екі рет қайтала- 
нуынан келіп ш ы ққан . 
Қарға
да солай, сондай 
ұлгіде пайда болған: 
карк-карк> карккарк
(бұл 
қосарда екі рет қайталанған -рқ дыбыс тіркесінің 
соңғы сы түсіріліп) > 
қаркка
(аттас лексемасы н- 
дағы екі қатаң 
-тт 
дыбыстары ның бір ұяң -д 
дыбысына ауы сқаны яғн и
адас
болып өзгергені 
сияқты
кк> ғ
болып өзгерген)> 
карға.
Қ азақ тілінде туынды түбір зат атаулары 
етістік негіздерден де жиі жасалады. Я ғн и осы 
етістік негіздерге ж ал ған аты н ж ұрн ақтар да 
тілімізде бірталай. Бірақ бұлар туынды түбір ет- 
істіктерден гөрі туа түбір етістіктерге көбірек жал- 
ғанымды. Д ем ек соң ғы етістік түрімен сөзжа- 
самдық қаты насқа түсетін жұрнақтар сан ж ағы - 
нан да көбірек.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   393   394   395   396   397   398   399   400   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет