-м а ш //-м еш , -паш //-пеш , -баш //-беш

310
СӨЗЖАСАМ
байқалады. 
Ол ағашты түбінен аздап аралап ке-
седі де, кертпеш жасап алады
(Әміров); 
Жейтінін
жеп, көмбешін кесе бердік
(Әзірбаев).
- а м / / - е м , - ы м / / - і м , -м . Бұл ф орм ант зат 
атауларын туа түбір етістікке де, сон дай -ақ, ту- 
ынды түбір етістікке де ж алғаны п жасай алады. 
Ж әне мұндай туы лымдардың семантикасы нда 
заттық нақты лы қтан гөрі абстракты лы қ сипат 
басым болады. М ысалы: 
төзім, шыдам, кесім,
жайылым, өлім, өсім, өрім, жітім, жем, тыйым,
іиакырым, түтам, алым т.б.
Бұл аталғандар 
- а м //
-ем, -ы м //-ім , -м
форманттары арқылы туа түбір 
етістіктен пайда б олған , қазақ тілінің байы рғы
өз туылымдары. Бұлардың сыртында, кеңес дәуі- 
рінде термин ретінде қалыптасқан жаңа туынды 
зат атаулары да бірқыдыру. Кейбірі мыналар: 
бөлім
(отдел, раздел), 
сүрлем, сөйлем, күрылым,
күрам, койылым
(постановка), 
кайтарым
(отда- 
ча), 
сүраным
(спрос), 
терім
(набор), 
наным, та-
ным, өсім,
тағы осы сияқтылар.
Қазақ тілінде туа түбір 
кел
етістігіне 
-ім
фор- 
манты арқылы ж асалған 
келім
дейтін де туынды 
сөз кездеседі: 
Еспембетке үнады Ақбөртенің келімі
(Үш ғасыр жырлайды); 
Келімі жок кер дсиіа
(Бек- 
қож ин). М ұндағы
келім
дериваты ны ң ілгеріде 
келтірілген туылымдардан қолданы мды ғы сәл 
басқарақ. Бұл ж алпы халы қты қтан гөрі көркем 
м әтінгетән, стильдікж асалы м ғакөбірек ұқсай- 
ды. Тілім ізде сө зж асам д ы қ осы 
-ы м //-ім
ф ор- 
мантынан пайда болған етістік негізді 
созымце-
риваты ны ң да қолданы м ды қ сипаты осындай, 
мысалы: 
Үздікті дауыссыздар үздік-үздік ш ыға-
ды да, созы м ға к елм ей д і
(Ж ұб ан о в). Қ а за қ
тіліндегі кейбір этном әдени терминдер де туа 
түбір етістік негізден сө зж асам д ы қ осы 
- ы м / /
-ім
ф орманты арқы лы қалы птасқан, мысалы: 
Жол кылып өз шамаңша берім берсең.
Шал ақы н 
бұл өлең жолындағы 
берім
туылымын “сый (по- 
д а р о к )” м ағы н асы н д а қ о л д ан ған . Қ арайы м , 
башқұрт, татар, шуваш сияқты кейбір түріктідде- 
ріндегі осы 
бер
етістігінен ж асалған 
берне~бер-
ня~бернэ~парне
дериваттары да жалпы осындай 
ұғым (яғн и “ подарки от невесты жениху и его 
родным” дегенді) білдіреді. Ж оғарыда талданған 
осы қ ұ р ы л ы м д ы туы н д ы с ө зд ер қ а т а р ы н а
тіліміздегі со н д ай -ақ 
соғым
дериватын да жат- 
қызуға болады. Бірақ бұл жерде мына бір дерек 
көңіл аударады: Озсһ. 
сокум
лош адь с отрезан- 
ным хвостом и гривою (РСл.)
-а н //-е н , -ы н //-ін , -н. Сөзж асамды қ бұл 
формант.кез келген етістікке ж алғана бермейді. 
Бірақ ол арқы лы ж асалған 
пііиен, бөген, кыран
(<қыр+ан), 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: