П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -ы нды //-інді.
Бұл - сөзж асамдығы едәуір өнімді жұрнақ. Мысалы иінді, іиайынды, жуынды, қырынды, қиынды, қайнатынды, қырқынды деген- дер тілімізде жалпы ежелден бар дағдылы сөзжа- самдық модель (үлгі) бойынша пайда болған жа- салымдар. Өрмек жіптерініц тоқуға келмей қал- ғандықтан қырқып алынған жерін қырқынды дейді (Қ асим анов). ІЛөп біткен. Қора мацында кыс- тағы қырқындылар жататын (Сәрсекеев). Құранды -ы нды //-інді ж ұрнағы н ы ң сөзжа- сам ды қ қы зметі кеңес дәуірінде одан әрі етек ала түсті. М ысалы, ол арқылы етістік негізден ж асалған қорытынды (зак л ю ч ен и е, вы вод), ерітінді (раствор), туыиды (произведение, созда- н ие), тігінді (пош ивка), көбейтінді (произведе- ние), қосынды (сумма, слож ение), үйінді (свал- ка), қайнатынды (настой), қалынды (отход) т.б. Халы қ жылқыныц қыршанқысын қыліианыц, те- мекініц қайнатындысымен жуады (Арғынбаев). С ондай-ақ етістік негізден туынды түбір зат атауын ж асайты н -ы м паз//-ім п а з құранды аф - ф и ксінің де сөзтудыры мдық табиғаты ерекш е- леу. Қ азақ тілінде мұндай құрылымды туылым да санаулы, мысалы: жецімпаз (победитель), жой- ымпаз (ликвидатор), іиақырымпаз (огзовисты). Бұлар - кеңес дэуірінде пайда болған жасалым- дар. Олардың қазақ тілінде бұлай затты қ тия- нақты лық, терминдік статус алуы орыс тіліндегі сөзтапты қ тегімен байланысты. Бүл кецес боль- іиевиктік партияныц жойымпаздарға, шакырым- паздарға қарсы күресте қалай осіп жетілгенін көрсетті (Қазыбаев). Құранды -ташы аф ф иксі бақташы (< бақ+ ташы) дериватында ғана сақталған. Оның әсіре- се -т а б өл ігін ің л и н гв и с т и к а л ы қ таб и ғаты көмескі. Ол бұл жерде дәнекерлік (инф икстік) қы змет атқары п тұрған ф ормант па, ж оқ әлде өзге бір көне, таусынш ық құбылыс па - бұл ара- сы әзір беймәлім. Оның үстіне ф онетикалық ва- рианты да жоқ. С ондай-ақ құранды -палық, -малы қ жұрна- ғы да бірді-екілі-ақ туынды соз жасайды. Қара, төре ауырмалықтар арылғандай қып-қызыл бо- лып, көзін қүйқылжытып отыр (Жансүгіров); Абай биылғы жүттыц ауыртпалығын желілеп сөйледі (Әуезов). С озж асамды қ -мшы форманты да солай бір- екі-ақ етістікке жалғанады. Мұндай құрылымды жасалымдар тілімізде әдетге субстантивтенген сын атауы ретінде қолданылады, мысапы: Ауызбен өрақ өрған алдамшы бар, Ж ағымпаз, жатып ішер жал- даміиы бар (Әзірбаев). Ал бізге әзірше етістік негіз бен -шек жұрна- ғы н ы ң өзара сөзж асам ды қ қаты насқа түсуінен қазақ тілінде пайда болған не бәрі бір-ақ қана туынды түбір зат атауы белгілі. Ол - бүркеншек жяс&пъты.Алғайдыц қүба жөнына Жайылған қой- ым сыймаса. Ж үз бүркеншек, жүз қоспен Қатар жүріп жинаса (Ақтамберді). Сөзж асамдық -нда құранды ж ұрнағы да со- лай бір-ақ сөзде кездеседі. Ол бүра етістігіне жал- ғаны п, жалпы халы қты қ сіт&түъғыбүранда тер- минін жасаған. Осы жерде мына бір дерекке көңіл аударғы мы з келеді: Ъигипіи ‘к о л и к и ’ о т /ш г ‘кру- тить, скручивать’ (Э.В.Севортян). Қазақ тіліндегі туынды түбір бүранда зат атауы азербайж ан тіліндегі осы Ьигипіи дериваты мен әбден салыс- тырымды. Бұл туылым қазақ тілінде күрделі тер- мин құрамында да жұмсалады ( цилиндірлі бүран- да). Кереге ағаіитарын бұрандамен бекітеді (Қаси- манов). Қазақ тіліндегі осы бұранда жасалымы баш құрт тілінде “ борамта - изви ли н а” түрінде қолданылады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|