Диссертациялардың негізгі ғылыми нәтижелерін жариялауға арналған басылымдар тізіліміне енгізілген Қр бғм бғсбк 30. 05. 2013 ж

161
Keywords: the legal biodiversity protection, the Convention on Biological Diversity 1992.
Рината Алимовна Казак,
Ярослав  Мудрый  атындағы  Украина  ұлттық  заң  универитеті  Украина  мен  шетелдердің  құқық 
және мемлекет тарихы кафедрасының аспиранты (Харьков қ., Украина)
1992  жылғы  Биологиялық  алуан  түрлілік  туралы  конвенциясын  қабылдау  мәселесіне: 
тарихи-құқықтық аспекті
Казак Рината Алимовна,
аспирант кафедры Истории государства и права Украины и зарубежных стран Национального 
юридического университета имени Ярослава Мудрого (г. Харьков, Украина)
К вопросу о принятии Конвенции о биологическом разнообразии 1992 г.: историко-правовой 
аспект
Kazak Rinata Alimovna,
Ph.D  student  at  Legal  and  State  History  Department  at  Yaroslav  Mudryi  National  Law  University 
(Kharkiv, Ukraine)
On the adoption of the Сonvention on biological diversity 1992: historical and legal aspects
Зарубежный опыт

№ 3 (39) 2015 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
162
ОСОБЕННОСТИ ПРЕДМЕТА ДОГОВОРА 
КУПЛИ-ПРОДАЖИ ЦЕННЫХ БУМАГ
Канатов Ренат Канатович,
научный сотрудник отдела гражданского, гражданско-процессуального 
законодательства и исполнительного производства 
Института законодательства РК, магистр юриспруденции
Согласно  пункту  2  статьи  406  особенной 
части  Гражданского  кодекса    Республики 
Казахстан от 1 июля 1999 года № 409, к купле-
продаже ценных бумаг применяются положения, 
предусмотренные  параграфом  1  главы  25 
особенной части ГК РК, если законодательными 
актами  не  установлены  специальные  правила 
их  купли-продажи  [1].  В  данном  параграфе 
раскрываются  общие  положения  о  купле-
продаже. Специальные правила о купле-продаже 
ценных бумаг установлены в Законе Республики 
Казахстан от 2 июля 2003 года № 461 «О рынке 
ценных бумаг» [2], Законе Республики Казахстан 
от  13  мая  2003  года  №  415  «Об  акционерных 
обществах» [3] и др. Вместе с тем как показывает 
нижеизложенный  анализ  в  законодательных 
актах  о  купле-продаже  ценных  бумаг  имеются 
множество существенных пробелов.  
1. И.В. Елисеев отмечает, что договор купли-
продажи  всегда  является  консенсуальным, 
поскольку  считается  заключенным  с  момента, 
когда  стороны  достигли  соглашения  по  всем 
существенным условиям [4, с. 6]. В пункте 1 статьи 
393 ГК РК указано, что существенными являются 
условия о предмете договора, условия, которые 
признаны  существенными  законодательством 
или  необходимы  для  договоров  данного  вида, 
а  также  все  те  условия,  относительно  которых 
по  заявлению  одной  из  сторон  должно  быть 
достигнуто  соглашение  [5].  По  мнению  М.И. 
Брагинского,  у  правоотношений,  вытекающих 
из  договора  купли  -  продажи,  имеется  два 
рода  объектов:  объектом  первого  рода  служат 
действия  обязанного  лица,  а  роль  объекта 
второго рода играет вещь, которая в результате 
такого действия должна быть передана [6, с. 224]. 
В.В.  Витрянский  пишет,  что  применительно 
к  предмету  договора  купли-продажи  ГК 
устанавливает  специальное  правило:  условие 
договора  купли-продажи  о  товаре  считается 
согласованным,  если  договор  позволяет 
определить наименование  и  количество  товара. 
Данное  положение  относится  лишь  к  товару,  и 
им  не  исчерпываются  существенные  условия 
договора  купли-продажи,  определяющие  его 
предмет.  Отсутствие  в  тексте  договора  иных 
пунктов, регламентирующих действия продавца 
по  передаче  товара  покупателю  и  действия 
покупателя  по  принятию  и  оплате  товара, 
компенсируется  диспозитивными  нормами, 
определяющими  порядок  и  сроки  совершения 
указанных действий [7, с. 23]. 
Многие  нормы  параграфа  1  главы  25 
особенной части ГК РК неприменимы к договору 
купли-продажи  ценных  бумаг,  так  как  ценные 
бумаги  являются  специфическими  объектами 
гражданского права. Отсюда следует, что ГК РК 
не содержит  диспозитивные нормы о предмете 
договора  купли-продажи  ценных  бумаг.  В 
таком  случае  возникает  вопрос,  какие  условия 
о  предмете  договора  купли-продажи  ценных 
бумаг,  помимо  наименования  и  количества 
ценных бумаг, обязаны согласовать между собой 
стороны. 
В  этой  связи  автором  в  данной  статье 
рассматривается  предмет  договора  купли-
продажи ценных бумаг вначале с аспекта товара 
(имущества),  а  затем  с  аспекта  обязанности 
продавца по передаче ценных бумаг покупателю.  
2. Пункт 3 статьи 407 ГК РК указывает, что 
условие о товаре считается согласованным, если 
договор  позволяет  определить  наименование 
и  количество  товаров  [1].  При  этом  в  статье 
131  ГК  РК  установлено,  что  отсутствие 
обязательных  реквизитов  ценной  бумаги  или 
несоответствие  ценной  бумаги  установленной 
для  нее  форме  влечет  ее  недействительность 
[5].  Также  в  данной  статье  закреплено,  что 

163
виды  прав,  которые  удостоверяются  ценными 
бумагами,  обязательные  реквизиты  ценных 
бумаг,  требования  к  форме  ценной  бумаги  и 
другие  необходимые  требования  определяются 
законодательными актами или в установленном 
ими порядке [5]. Таким образом, статья 131 ГК 
РК расширяет положении статьи 407 ГК РК. В 
то  же  время  если  формы  и  виды  прав  ценных 
бумаг  определены  законодательными  актами, 
в  частности,  в  их  легальных  определениях,  то 
реквизиты  многих  ценных  бумаг,  например, 
акций,  облигаций,  законодательными  актами 
не  определены.  В  статье  131  ГК  РК  отражено 
содержание одного из признаков ценных бумаг 
как строго формальный документ, следовательно, 
в  ГК  РК  и  других  законодательных  актов 
Республики Казахстан, в части их обязательных 
реквизитов  имеются  весьма  существенные 
пробелы.    
Обязательные реквизиты ценных бумаг были 
предусмотрены  в  статье  37  Закона  Республики 
Казахстан  от  10  июля  1998  года  N  281  «Об 
акционерных  обществах»  [8],  который  в  2003 
году  утратил  силу.  С  учетом  данной  статьи 
и  современных  особенностей  ценных  бумаг 
предлагаем  в  ГК  РК  и  в  Закон  Республики 
Казахстан  от  13  мая  2003  года  №  415  «Об 
акционерных обществах» изложить следующие 
обязательные реквизиты ценных бумаг.
«Ценная бумага должна содержать:
1)  полное  и  сокращенное  наименование 
эмитента на государственном и русском языках 
и его место нахождения;
2) наименование ценной бумаги, номер и дату 
выпуска;
3) вид и категорию ценной бумаги;
4) номинальную стоимость ценной бумаги;
5)  размер  вознаграждения  (интереса)  по 
облигациям и дивиденды по привилегированным 
акциям, а также сроки их выплаты;
6)  имя  (наименование)  держателя  ценной 
бумаги;
7)  размер  объявленного  уставного  капитала 
общества; 
8) количество объявленных ценных бумаг;
9) сроки погашения облигаций;
10) условия конвертирования в другие ценные 
бумаги;
Привилегированная акция должна содержать 
информацию  об  установленных  привилегиях 
для ее владельца, включая данные о праве голоса 
(при наличии такого права) [8].
Документарная  ценная  бумага  должна 
содержать  подпись  председателя  совета 
директоров или уполномоченного лица и оттиск 
печати общества» [8].
Однако  из  вышеизложенных  реквизитов 
в  договоре  купли-продажи  ценных  бумаг 
обязательно  должны  быть  отражены  только 
некоторые  из  них,  в  противном  случае  ценная 
бумага  не  сможет  выступать  в  гражданском 
обороте  как  товар  определенный  родовыми 
признаками.
В связи с этим, предлагаем в ГК РК указать, 
что  в  договоре  купли-продажи  ценных  бумаг 
должны содержаться реквизиты: 
1)  полное  и  сокращенное  наименование 
эмитента ценной бумаги;
2) наименование ценной бумаги;
3) вид и категорию ценной бумаги;
4) номинальную стоимость ценной бумаги;
5)  размер  вознаграждения  (интереса)  по 
облигациям и дивиденды по привилегированным 
акциям.
3.  Главная  обязанность  продавца  заклю-
чается  в  передаче  покупателю  товаров, 
являющихся  предметом  купли  -  продажи,  в 
срок,  установленный  договором,  а  если  такой 
срок договором не установлен, - в соответствии 
с  правилами  об  исполнении  бессрочного 
обязательства [7, с. 24]. 
Момент  исполнения  продавцом  своей 
обязанности  передать  товар  покупателю 
определяется  согласно  одному  из  трех 
вариантов:  во-первых,  при  наличии  в  договоре 
условия  об  обязанности  продавца  по  доставке 
товара - моментом вручения товара покупателю; 
во-вторых,  если  в  соответствии  с  договором, 
товар должен быть передан покупателю в месте 
нахождения  товара,  -  моментом  представления 
товара в распоряжение покупателя в надлежащем 
месте;  и  наконец,  во  всех  остальных  случаях 
-  моментом  сдачи  товара  перевозчику  или 
организации связи [7, с. 25].
Особенности  передачи  ценных  бумаг 
по  договору  купли-продажи  ценных  бумаг 
определяется  статьей  132  ГК  РК.  Согласно 
названной  статье  для  передачи  другому  лицу 
ценную  бумагу  на  предъявителя  достаточно 
вручения  ценной  бумаги  этому  лицу.  Ордерная 
ценная  бумага  передается  путем  совершения 
на  этой  бумаге  передаточной  надписи  - 
индоссамента. 
Именная 
ценная 
бумага 
передается  в  порядке,  установленном  для 
уступки  требования  (цессии).  В  отношении 
же  эмиссионных  ценных  бумаг  в  упомянутой 
статье указано, что особенности передачи прав 
по эмиссионным ценным бумагам определяются 
Трибуна молодого ученого

№ 3 (39) 2015 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
164
законодательными актами Республики Казахстан 
[5]. Среди последних ГК РК подразумевает Закон 
Республики Казахстан «О рынке ценных бумаг», 
в котором, а именно в статье 39 установлено, что 
приказ  о  регистрации  сделки  с  эмиссионными 
ценными  бумагами  должен  быть  составлен 
в  письменной  форме,  подписан  держателем 
ценных бумаг или его представителем и передан 
регистратору  или  номинальному  держателю 
для  исполнения  [2].  Исполнение  приказа 
осуществляется  регистратором  (номинальным 
держателем) при получении встречного приказа 
в  срок  не  более  трех  календарных  дней,  если 
законодательством 
Республики 
Казахстан 
или  условиями  договора,  заключенного  с 
номинальным  держателем,  не  предусмотрен 
иной срок исполнения приказа [2]. 
Тем не менее, в данном законе не закреплены 
нормы  о  передачи  эмиссионных  ценных  бумаг, 
так  как  в  его    вышеприведенных  положениях 
изложено  о  форме  договора  купли-продажи 
ценных бумаг. Следовательно, в законодательных 
актах Республики Казахстан не имеются нормы, в 
которых определялись бы особенности передачи 
эмиссионных ценных бумаг.
Анализ  статьи  146  и  149.2  Гражданского 
кодекса  Российской  Федерации  от  30.11.1994 
N  51-ФЗ  (далее  –  ГК  РФ)  показал,  что 
документарные  эмиссионные  ценные  бумаги 
передаются покупателю по правилам их видов, 
т.е.  по  правилам  предъявительских,  ордерных 
и  именных  документарных  ценных  бумаг. 
Бездокументарные эмиссионные ценные бумаги 
передаются  покупателю  посредством  списания 
бездокументарных  ценных  бумаг  со  счета 
продавца,  и  зачисления  их  на  счет  покупателя 
на  основании  распоряжения  продавца  [9]. 
Права  по  бездокументарной  эмиссионной 
ценной  бумаге  переходят  к  покупателю  с 
момента  внесения  лицом,  осуществляющим 
учет прав на бездокументарные ценные бумаги, 
соответствующей  записи  по  счету  покупателя 
[9].
Ввиду этого полагаем, что в ГК РК необходимо 
предусмотреть три нижеизложенных поправок. 
Первая  поправка.  Из  ГК  РК  необходимо 
исключить пункт 2-1 статьи 132, поскольку он de 
facto не несет правовую нагрузку и тем самым не 
отвечает требованию пункта 3 статьи 19 Закона 
Республики Казахстан от 24 марта 1998 года N 213 
«О нормативных правовых актах». В этом пункте 
указано, что текст нормативного правового акта 
не должен содержать положения декларативного 
характера,  не  несущие  смысловой  и  правовой 
нагрузки [10]. 
Вторая  поправка.  По  опыту  Российский 
Федерации предлагаем в параграфе 2 главы 3 ГК 
РК внести следующую поправку:
«Передача  прав  на  бездокументарные 
ценные  бумаги  приобретателю  осуществляется 
посредством 
списания 
бездокументарных 
ценных  бумаг  со  счета  лица,  совершившего 
их  отчуждение,  и  зачисления  их  на  счет 
приобретателя 
на 
основании 
приказа 
лица,  совершившего  отчуждение.  Законом 
или  договором  правообладателя  с  лицом, 
осуществляющим учет прав на бездокументарные 
ценные бумаги, могут быть предусмотрены иные 
основания и условия списания ценных бумаг и их 
зачисления, в том числе возможность списания 
ценных  бумаг  со  счета  лица,  совершившего 
отчуждение, без представления его приказа.
Права 
по 
бездокументарной 
ценной 
бумаге  переходят  к  приобретателю  с 
момента  внесения  лицом,  осуществляющим 
учет  прав  на  бездокументарные  ценные 
бумаги,  соответствующей  записи  по  счету 
приобретателя» [9].
Третья поправка. В параграфе 1 главы 25 ГК 
РК  необходимо  установить,  что  обязанности 
по  передачи  ценных  бумаг  по  договору  купли-
продажи  ценных  бумаг  определяется  по 
правилам параграфа 2 главы 3 ГК РК.  
4. Выше в данной статье было изложено, что 
именные  ценные  бумаги  передаются  в  порядке 
цессии. Один из важных признаков ценных бумаг 
является  публичная  достоверность.  Публичная 
достоверность  –  это  безусловное  определение 
только  по  содержанию  документа  (реквизиты, 
текст,  запись,  обозначения)  субъективное 
права  его  добросовестного  приобретателя.  Из 
свойства  публичной  достоверности  вытекают 
два следующих принципа: 
1. Принцип автономности права, выраженного 
в ценной бумаге;
2.  Принцип  ограничения  возражений  
обязанного лица по ценной бумаге. 
Автономность  права  из  ценной  бумаги 
означает, что права из ценной бумаги принадлежат 
ее добросовестному приобретателю независимо 
от права ее предшествующих обладателей. 
Ограничения  возражений  обязанного  лица 
по  ценной  бумаге  означает,  что  обязанное 
лицо  не  может  противопоставить  требованию 
добросовестного 
приобретателя 
бумаги 
возражения,  которые  не  вытекают  из  ее 
содержания,  за  исключением  тех,  которые 
основаны  на  непосредственных  отношениях 

165
между  ними.  Исключены  таким  образом 
возражения,  основанные  на  правоотношениях 
обязанного 
лица 
к 
предшественникам 
добросовестного приобретателя.
Между  тем  по  правилам  цессии  в 
соответствии  со  статьей  343  ГК  РК  должник 
вправе  выдвигать  против  требования  нового 
кредитора возражения, которые он имел против 
первоначального кредитора к моменту получения 
уведомления о переходе прав по обязательству к 
новому кредитору [5].  
Таким  образом,  передачи  именных  ценных 
бумаг  по  правилам  цессии  противоречить 
вышеуказанному признаку ценных бумаг. 
По этому поводу в пункте 4 статьи 146 ГК РФ 
установлено, что нормы параграфа 1 главы 24 ГК 
РФ, а именно правила о переходе прав кредитора 
к  другому  лицу,  применяются  к  передаче  прав, 
удостоверенных  именными  документарными 
ценными  бумагами,  в  порядке  уступки 
требования (цессии), если иное не установлено 
правилами главы 7 ГК РФ, иным законом или не 
вытекает из существа соответствующей ценной 
бумаги [9]. При этом в пункте 1 статьи 145 главы 
7 ГК РФ закреплено, что лицо, ответственное за 
исполнение  по  документарной  ценной  бумаге, 
вправе выдвигать против требований владельца 
ценной  бумаги  только  те  возражения,  которые 
вытекают  из  ценной  бумаги  или  основаны  на 
отношениях между этими лицами [9].
Следовательно, ГК РФ в отличие от ГК РК не 
содержит вышеизложенное противоречие.    
В  этой  связи,  чтобы  положения  договоров 
купли-продажи  ценных  бумаг  соответствовали 
свойстве  публичной  достоверности  ценной 
бумаги в ГК РК необходимо внести ряд поправок, 
в том числе и статью «О возражении по ценной 
бумаге» на примере ГК РФ.  
5.  В  статье  368  ГК  РК  указано,  что 
исполнение, 
произведенное 
надлежащим 
образом, прекращает обязательство [5]. Согласно 
данной статье обязательства по договору купли-
продажи  прекращаются  с  момента  передачи 
товара  (имущества)  продавцом  и  уплаты  за 
него  покупателем.  Однако  в  пункте  1  статьи 
133 и в пункте 3 статьи 132 ГК РК установлено, 
что  лицо,  выдавшее  ценную  бумагу,  и  все 
лица,  индоссировавшие  ее,  отвечают  перед 
ее  законным  владельцем  солидарно,  а  также 
несет  ответственность  как  за  существование 
права,  так  и  за  его  осуществление  [5].  Отсюда 
следует, что обязательства у продавца договора  
купли-продажи  ордерных  ценных  бумаг  перед 
покупателем  не  прекращается  с  момента 
передачи ему этих бумаг.
Согласно  Е.А.  Суханова  индоссамент 
отличается от обычной уступки (передачи) прав 
тем,  что  совершившее  его  лицо  (индоссант) 
остается  ответственным  перед  законным 
владельцем 
бумаги 
за 
осуществление 
выраженного  в  ней  права  и  несет  перед  ним 
солидарную ответственность со всеми другими 
надписателями  и  лицом,  первоначально 
выдавшим.  Следовательно,  наличие  индос-
саментов  повышает  уверенность  владельца 
ордерной  бумаги  в  получении  исполнения  по 
ней, поскольку увеличивает круг обязанных лиц 
и потому делает обладание такой бумагой весьма 
привлекательным [11, с. 424].
В  то  же  время  М.М.  Агарков  отмечает,  что 
гарантийная  функция  не  является  необходимой 
функцией индоссамента. Она не является также 
необходимым  составным  элементом  института 
ордерных  бумаг.  Она  представляет  собой 
добавочное  мероприятие,  направленное  на 
усиление  оборотоспособности  бумаги.  Вполне 
возможны  и  существуют  ордерные  бумаги, 
передаточная  надпись  на  которых  не  имеет 
гарантийной  функции.  Так,  напр.,  германское 
и  швейцарское  право  наделяют  индоссамент 
гарантийной  функцией  только  в  отношении 
некоторых  ордерных  бумаг  (векселя,  чека,  в 
Швейцарии, кроме того, - ордерного перевода и 
ордерного обещания платежа) [12, с. 282-283]. 
При этом В. Белов высказывает, что если же 
кредитор требует реализации своих прав, выте-
кающих  из  легитимирующей  его  абстрактной 
ценной  бумаги  (или  иной  абстрактной  сделки, 
например,  цессии,  делегации),  он  не  обязан 
доказывать  существование  и  действительность 
своих прав, они предполагаются существующими 
и действительными. Никто не может подвергнуть 
сомнению  право  цессионария,  приобретенное 
им по договору цессии, на том лишь основании, 
что в самом договоре отсутствует запись о том, 
что  цессионарий  дал  цеденту  взамен,  то  есть 
запись  об  основании  сделки.  Предполагается, 
что  основание  сделки  имеется,  причем  оно 
законно и действительно [13, с. 37-43].
Аналогичные  нормы  пункта  2  статьи  132 
и  пункта  1  статьи  133  ГК  РК  содержались 
в  пункте  3  статьи  146  и  в  пункте  1  статьи  147 
ГК РФ. Вместе с тем в 2013 году федеральным 
законом  от  02.07.2013  N  142-ФЗ  «О  внесении 
изменений в подраздел 3 раздела I части первой 
Гражданского  кодекса  Российской  Федерации» 
нормы  указанных  пунктов  были  исключены 
[14].  Вместо  этих  норм  в  пункте  1  статьи  147 
Трибуна молодого ученого

№ 3 (39) 2015 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
166
ГК РФ было закреплено, что лицо, передавшее 
документарную 
ценную 
бумагу, 
несет 
ответственность за исполнение обязательства по 
ней  при  наличии  соответствующей  оговорки,  а 
также  в  иных  случаях,  установленных  законом 
[9]. 
Таким образом, согласно, данной новеллы ГК 
РФ  в  настоящее  время  в  российском  правопо-
рядке  ответственность  за  его  осуществление 
может  применяться  только  в  исключительных 
случаях.  
На  основании  вышеизложенного  и  в  целях 
обеспечении стабильности положения продавца 
по  договору  купли-продажи  ценных  бумаг 
считаем  необходимым  нормы  пункта  3  статьи 
132 и пункта 1 статьи 133 ГК РК исключить.
Список литературы
1. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть) от 1 июля 1999 года № 409. - 
Информационно-правовая система нормативных правовых актов Республики Казахстан «Әділет». 
http://adilet.zan.kz 
2.  Закон  Республики  Казахстан  от  2  июля  2003  года  №  461  «О  рынке  ценных  бумаг».  - 
Информационно-правовая система нормативных правовых актов Республики Казахстан «Әділет». 
http://adilet.zan.kz  
3.  Закон  Республики  Казахстан  от  13  мая  2003  года  №  415  «Об  акционерных  обществах».  - 
Информационно-правовая система нормативных правовых актов Республики Казахстан «Әділет». 
http://adilet.zan.kz 
4. Гражданское право: учеб.: в 3 т. Т. 2. - 4-е изд., перераб. Г75 и доп. / Е. Ю. Валявина, И. В. 
Елисеев [и др.]; отв. ред. А. П. Сергеев, Ю. К. Толстой. — М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005. - 
848 с.
5. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года № 269-XII. 
- Информационно-правовая система нормативных правовых актов Республики Казахстан «Әділет». 
http://adilet.zan.kz 
6. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга первая: Общие положения. М., 
1997. 
7.  Брагинский  М.И.,  Витрянский  В.В.  Договорное  право.  Книга  вторая:  Договоры  о  передаче 
имущества.  - М.: Статут, 2006. – 780 с.
8.  Закон  Республики  Казахстан  от  10  июля  1998  года  №  281-I  «Об  акционерных  обществах» 
(с изменениями и дополнениями по состоянию на 21.05.02 г.) (утратил силу) - Информационно-
правовая система нормативных правовых актов Республики Казахстан «Әділет». http://adilet.zan.kz  
9.  Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть 1. от 30.11.1994 N 51-ФЗ – КонсультантПлюс. 
www.consultant.ru 
10. Закон Республики Казахстан от 24 марта 1998 года N 213 «О нормативных правовых актах». 
- Информационно-правовая система нормативных правовых актов Республики Казахстан «Әділет». 
http://adilet.zan.kz 
11. Гражданское право. В 4 т. Т. 1: Общая часть; отв. ред. – Е.А. Суханов. –  3-е изд.,перераб и 
доп. – М.: Волтерс Клувер, 2006. – 720 с.
12. Агарков М. М. Основы банкового права: курс лекций; Учение о ценных бумагах: науч. исслед. 
/ М.М. Агарков. – 3-е изд., стер. – М.: Волтерс Клувер, 2007. – 336 с.
13. Белов В. Понятие, сущность и составление векселей: некоторые практические проблемы. // 
«Хозяйство и право», 1997, NN 5-6. С. 37-47.
14. Федеральный закон от 02.07.2013 N 142-ФЗ «О внесении изменений в подраздел 3 раздела I 
части первой Гражданского кодекса Российской Федерации». КонсультантПлюс. www.consultant.ru 
● ● ● ● ●

167
Трибуна молодого ученого
Осы  мақалада  бағалы  қағаздарды  сатып  алу  –  сату  шарты  мәнінің  өзіне  тән  талаптары 
бөлігінде Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің олқылықтары және коллизиялары және 
оларды жою тәсілдері анықталады. 
Түйін сөздер: сатып алу – сату шарты, бағалы қағаздар, шарт мәні, шарт талаптары.
В  настоящей  статье  определяются  пробелы  и  коллизий  Гражданского  кодекса  Республики 
Казахстан  в  части  специфических  условий  предмета  договора  купли-продажи  ценных  бумаг  и 
способы их устранения.
Ключевые слова: договор купли-продажи, ценные бумаги, предмет договора, условия договора.
In this paper we identify gaps and conflicts of the Civil Code of the Republic of Kazakhstan in terms of 
the specific conditions of the subject contract of sale of securities and their solutions.
Keywords: sales contract, securities, subject of the contract, the terms of the contract.
Ренат Қанатұлы Қанатов,
ҚР Заңнама институты азаматтық, азаматтық іс жүргізу заңнамасы және атқарушылық іс жүргізу 
бөлімінің ғылыми қызметкері, заңтану магистрі
Бағалы қағаздарды сатып алу-сату шартындағы мәнінің ерекшеліктері
Канатов Ренат Канатович,
научный  сотрудник  отдела  гражданского,  гражданско-процессуального  законодательства  и 
исполнительного производства Института законодательства РК, магистр юриспруденции
Особенности предмета договора купли-продажи ценных бумаг
Kanatov Renat Kanatovich,
Researcher at the Department of civil, civil procedure law and executive of the Institute of Legislation 
of Kazakhstan, Master of Law
Features subject of the contract of sale of securities

№ 3 (39) 2015 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
168
Омарова Назгүл Нұрлыбайқызы,
ҚР Заңнама институты Құқықтық мониторинг орталығының 
ғылыми қызметкері
МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МОНИТОРИНГ 
ЖҮРГІЗУДЕГІ  ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ТУРАЛЫ
Қазақстан  Республикасының  «Нормативтiк 
құқықтық  актiлер  туралы»  1998  жылғы  24 
наурыздағы  N  213  Заңына  сәйкес  уәкiлеттi 
органдар  өздерi  қабылдаған  және  (немесе) 
әзiрлеушi  болып  табылатын  нормативтiк 
құқықтық  актiлердiң  құқықтық  мониторингiн 
жүзеге  асыруға  және  оларға  өзгерiстер  және 
(немесе)  толықтырулар  енгiзу  және  олардың 
күшi  жойылды  деп  тану  жөнiндегi  шараларды 
уақтылы қабылдауға мiндеттi [1].
Нақты  айтқанта  мемлекеттік  органдардың 
басты қызметі құқықтық мониторинг жүргізгенде 
-  Қазақстан  Республикасының  заңнамасына 
қайшы  келетін,  ескірген  және  сыбайлас 
жемқорлықты  тудыратын  құқық  нормаларын 
анықтау, олардың іске асырылуының тиімділігін 
бағалау  мақсатында  Қазақстан  Республикасы 
заңнамасының  жай-күйі  туралы  ақпаратты 
жинау,  бағалау,  талдау,  сондай-ақ  оның  даму 
динамикасын  және  қолданылу  практикасын 
болжау  бойынша  тұрақты  негізде  жүзеге 
асырылатын шаралар қолдану.
Уәкілетті органдардың нормативтік құқықтық 
актілердің  құқықтық  мониторингі  бойынша 
қызметін  үйлестіруді  Қазақстан  Республикасы 
Әділет  министрлігі  жүзеге  асырады  (Қазақстан 
Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 25 тамыз-
дағы № 964 Қаулысы).
Мониторинг  жүргізуді  жүзеге  асыру  талап-
тары  Қазақстан  Республикасы  Президентінің 
2009  жылғы  24  тамыздағы  №  858  «Қазақстан 
Республикасының  2010  жылдан  2020  жылға 
дейінгі  кезеңге  арналған  құқықтық  саясат 
тұжырымдамасы  туралы»  Жарлығы,  Қазақстан 
Республикасы  Үкіметінің  2011  жылғы  25 
тамыздағы  №  964  «Нормативтік  құқықтық 
актілердің  құқықтық  мониторингін  жүргізу 
қағидасын  бекіту  туралы»  Қаулысына  (бұдан 
әрі - Қағида), Қазақстан Республикасы Премьер-
Министрінің 2011 жылғы 24 тамыздағы № 110-ө 
«Нормативтік  құқықтық  актілерге  мониторинг 
жүргізу  жөніндегі  жұмысты  жүйелеу  бойынша 
іс-шаралар  жоспарын  бекіту  туралы»  Өкіміне 
(бұдан  әрі  –  Үкімет  жоспары),  Қазақстан 
Республикасы  Әділет  министрінің  м.а.  2011 
жылдың № 28 қазанындағы № 350 «Әдістемелік 
ұсыныстың 
нормативтік 
құқықтықтың 
актілердің  құқықтықтың  мониторингінің  жаса 
бекіту туралы» бұйрығына (бұдан әрі – Бұйрық), 
сонымен  бірге  өзгеде  нормативтік  құқықытық 
актілермен бекітілген.
НҚА-ге  құқықтық  мониторинг  жүргізудің 
басты  мақсаты:  ҚР  заңнамасының  жағдайын 
бағалау; ҚР заңнамасын талдау және жалпылау; 
құқықтық реттеудегі кемшіліктерді анықтау және 
сыбайлас  жемқорлық  туғызатын  факторларды 
жою  мақсатында;  ҚР  заңнамасын  жетілдіру 
бойынша ұсынымдар мен ұсыныстар дайындау; 
НҚА өткізу тиімдігілін бағалау болып табылады.
Құқықтық мониторинг объектісі:
1) нормативтік құқықтық акті;
2)  қоғамдық  қатынастардың  жеке  аясын 
реттейтін  нормативтік  құқықтық  актілердің 
жиынтығы болып табылады.
Нормативтік  құқықтық  актілердің  құқықтық 
мониторингін тиісті уәкілетті орган (оның ішінде 
іске  асыруды  уәкілетті  орган  жүзеге  асыратын 
бұрын қабылданған актілер бойынша) әзірлеген 
және (немесе) қабылдаған құқықтық нормативтік 
актілерге  қатысты  уәкілетті  органдардың 
құрылымдық бөлімшелері жүргізеді.
Бірнеше мемлекеттік органдардың құзыретін 
бір  заңнамалық  актімен  регламенттелген 
жағдайда  мемлекеттік  органдар  жүргізетін 
құқықтық  мониторинг  жүргізу  шеңберінде 
алынған нормативтік құқықтық актілерді талдау 
нәтижелері  Қазақстан  Республикасы  Әділет 
министрлігіне жіберіледі.
Қазақстан  Республикасы  Әділет  министрлігі 
берілген  ақпаратты  қорытады  және  оны 

169
Заң  жобалау  қызметі  мәселелері  жөніндегі 
ведомствоаралық 
комиссияның 
қарауына 
енгізеді.
Уәкілетті  орган  осы  уәкілетті  органның 
құзыретіне  кірмейтін  мәселелерді  реттейтін 
сәйкес  емес,  қарама-қайшы  немесе  ескірген 
нормаларды  анықтаған  жағдайда  қызметінің 
мәнін осы нормалар реттейтін уәкілетті органға 
тиісті ұсыныстар жібереді.
Уәкілетті  органдарда  нормативтік  құқықтық 
актілердің  құқықты    мониторингі  бойынша 
бөлімшелердің  қызметін  үйлестіруді  заң 
қызметтері, олар болмаған жағдайда - уәкілетті 
органның  басшысы  айқындайтын  құрылымдық 
бөлімшелер  (бұдан  әрі  -  тиісті  құрылымдық 
бөлімшелер) жүзеге асырады.
Уәкілетті органдардың нормативтік құқықтық 
актілердің  құқықтық  мониторингі  бойынша 
қызметін  үйлестіруді  Қазақстан  Республикасы 
Әділет  министрлігі  жүзеге  асырады.  Осы 
мақсаттарда  Қазақстан  Республикасы  Әділет 
министрлігі  нормативтік  құқықтық  актілердің 
құқықтық  мониторингін  жүргізу  бойынша 
әдістемелік ұсынымдар әзірлейді және бекітеді. 
Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2011 
жылғы  25  тамыздағы  №  964  Қаулысымен 
бекітілген  Нормативтік  құқықтық  актілердің 
құқықтық  мониторингін  жүргізу  қағидасына 
(бұдан  әрі  –  Қағида)  сәйкес    Қазақстан 
Республикасының 
нормативтік 
құқықтық 
актілерінің  құқықтық  мониторингін  жүргізу 
мынадай кезеңдерді:
-  жүзеге  асырылатын  құқықтық  мониторинг 
объектісіне  қатысты  ақпаратты  жинауды, 
қорытуды және талдауды;
- талдау анықтамасын жасауды;
-  Қазақстан  Республикасының  заңнамасына 
қайшы келетін ескірген, сыбайлас жемқорлықты 
тудыратын  және  тиімсіз  іске  асырылатын 
құқық  нормаларын  анықтаған  жағдайда,  тиісті 
нормативтік  құқықтық  актілердің  жобаларын 
әзірлеуді;
- құқықтық мониторинг жүргізетін уәкілетті 
орган Қазақстан
Республикасының 
заңнамасына 
қайшы 
келетін ескірген, сыбайлас
жемқорлықты  тудыратын  және  оның 
құзыретіне жатпайтын тиімсіз іске
асырылатын  құқық  нормалары  анықталған 
жағдайда,  тиісті  уәкілетті  органға  ұсыныс 
жіберуді қамтиды [2].
Өз  кұзыреті  шегінде  Заңнама  институты 
мемлекеттік  органдардың  сұрауы  бойынша 
құқықтық  мониторинг  жүргізудің  қағидасын 
түсіндіру,  талдау  анықтамасын  құрастыру 
бойынша семинар-кеңестер жүргізеді.
Сонымен  қатар,  аталған  Қағиданың  32-1 
тармағына  сәйкес  уәкілетті  органдар  ай 
сайын  бекітілген  кестеге  сәйкес  нормативтік 
құқықтық  актілердің  құқықтық  мониторинг 
қорытындыларын  толтырады  және  Қазақстан 
Республикасы Әділет министрлігі корпоративтік 
порталының «Нормативтік құқықтық актілердің 
құқықтық  мониторингі»  кіші  жүйесінде  (бұдан 
әрі – Кіші жүйе) орналастырады.
Корпоративтік  портал  2014  жылдан  бастап 
мемлекеттік органдармен құқықтық мониторинг 
жүргізген  кезде  жедел  ақпаратпен  алмасу, 
құқықтық  мониторинг  жүргізудің  тиімділігін 
арттыру  оның  сапасын  жоғарлату  және  осы 
саладағы  жұмысты  жеңілдету  мақсатында 
жүйеге  қосылған  болатын.  Алайда  бүгінгі 
таңда  осы  жүйені  кейбір  мемлекеттік  органдар 
дұрыс толтырмайды және қағидада көрсетілген 
мерзімді ұстанбайды.
Мысалы,  Жүйенің  мына  бөлімдері  «Талдау 
анықтамалар»,  «НҚА  тіркелімі»,  «НҚА-ң 
құқықтық  мониторинг  кестесі»,  «Құқықтық 
мониторинг  жүргізілетін  НҚА-ң  тізімі»  толық 
толтырылуды қамтамасыз етпейді.
Сондай-ақ,  Жүйенің  Заңнама  институтынан 
ақпарат    атты  бағанында  2013  жылдан  2015 
жылға  дейінгі  кезеңде  құрастырылған  талдау 
анықтамалары  орналастырылған.  Бұл  талдау 
анықтамалар 
мемлекеттік 
органдардың 
құқықтық  мониторинг  жүргізген  кездегі 
жұмысын  жеңілдету  үшін  ақпарат  ретінде 
орналастырылған.
Сонымен 
қазіргі 
кезде 
мемлекеттік 
органдардың құқықтық мониторинг нәтижелері 
туралы толық ақпарат бермеуі олардың жүргізген 
жұмысын бағалау мүмкіндігін жояды.
  Қорытындылай  келгенде,  мемлекеттік 
органдар  жоғарыда  айтылып  кеткен  кемші-
ліктерді  жойып  –  құқықтық  мониторингті 
тұрақты түрде, үздіксіз, жүйелі жүзеге асыратын 
және  құқықтық  мониторинг  жүргізу  қағидасын 
қатаң  ұстанатын  болса  Ұлттық  заңнама  сапасы 
едәуір артатынын атап өткеніміз абзал.
Бұл  мақала  мемлекеттік  органдардың 
2015  жылғы  1-жартыжылдығы  бойынша 
жүргізген құқықтық мониторинг нәтижелерінің 
қорытынды  есебі  мәліметтері  пайдаланыла 
отырып жазылған. 
Трибуна молодого ученого

№ 3 (39) 2015 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
170
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.  Қазақстан  Республикасының  «Нормативтiк  құқықтық  актiлер  туралы»  1998  жылғы                                        
24 наурыздағы N 213 Заңы // Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің «Әділет» 
ақпараттық-құқықтық жүйесі.
2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 25 тамыздағы №964 «Нормативтік құқықтық 
актілердің  құқықтық  мониторингін  жүргізу  қағидасын  бекіту  туралы»  Қаулысы  //  Қазақстан 
Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің «Әділет» ақпараттық-құқықтық жүйесі.
Осы мақалада мемлекеттік органдардың құқықтық мониторинг жүргізудегі жауапкершілігінің 
кейбір мәселелері қарастырылған.
Түйін сөздер: нормативтік құқықтык актілер, құқықтық мониторинг, мемлекеттік органдар.
В  данной  статье  рассмотрены  вопросы  ответственности  государственных  органов  при 
проведении правового мониторинга.
Ключевые слова: нормативные правовые акты, правовой мониторинг, государственные органы.
This article discusses the liability of public authorities in carrying out legal monitoring.
Keywords: normative legal acts, legal monitoring, state departments.
Назгүл Нұрлыбайқызы Омарова,
ҚР Заңнама институты Құқықтық мониторинг орталығының ғылыми қызметкері
Мемлекеттік органдардың құқықтық мониторинг жүргізудегі жауапкершілігі туралы
Омарова Назгуль Нурлыбаевна,
научный сотрудник Центра правового мониторинга Института законодательства РК
Об ответственности государственных органов в проведении правового мониторинга
Omarova Nazgul Nurlybaevna,
Research fellow of the Centre of legal monitoring Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan
On the responsibility of the state bodies in carrying out legal monitoring
● ● ● ● ●

171
Ботанбаев Тағайбек Рахматіллаұлы,
ҚР Заңнама институты қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, 
қылмыстық атқару заңнамасы және сот сараптамасы бөлімінің 
ғылыми қызметкері
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ 
ШЫҒУ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ КЕЙБІР СҰРАҚТАР
Сыбайлас  жемқорлық  –  ел  экономикасының 
көтерілуіне  үлкен  кедергі  келтіріп  отырған 
қоғамымыздың ең басты қауіп қатерлерінің бірі. 
Сондықтан  да  оны,  болдырмау  үшін  елімізде 
бірқатар  іс-шаралар  жүзеге  асырылып  отыр. 
Осы құбылысқа қарсы күрес барысы күн сайын 
қарқын алып отыр. Дегенімен, өкінішке орай, осы 
дерттен бойын аулақ ұстағысы келмейтіндердің 
қатары да көбеюде. Демек осы сұрақтарды терең 
ашу  үшін  оның  пайда  болу  тарихына  тоқтаған 
дұрыс.
Кейбір  ғалымдардың  пікірінше,  сыбайлас 
жемқорлық  ұлттық  тұрмыстың  дәстүрі  мен 
мәдениетінің  қалыптасқан  ажырамас  бөлігін 
құрайды  [1,7-б].  Дегенімен  пікірмен  келісе 
алмаймыз,  себебі  қай  жағынан  алып  қарасақ 
та  ол  ақиқатқа  сай  емес.  Себебі  қазақ  елінің 
тұрмысындағы  жемқорлық  дерті  «үйреншікті», 
ажырамас  бөлік  болып,  өзгермеген  нышан 
ретінде қалыптаспаған. Мұндай пікірді мұрнына 
тарихтың  иісі  бармайтын,  қазақтың  тұрмыс-
салтынан  бейхабар  ғалымдар  айтуы  мүмкін. 
Қазақтың  күнделікті  өмірінде  сыйлық  беру 
салты  болған  және  ол  бүгінгі  күнге  дейін  бар, 
бұл өмірдің сәні, бірақ ол жемқорлық мақсатта 
не басқа ниетте емес, адамға деген құрмет және 
үлкенді сыйлау мақсатында орын алып отырған. 
Әкелінген  сыйлар  пайда  табу,  бай  болу  сияқты 
мақсатты  көздемеген.  Даулы  мәселелер  билер 
сотында  қаралған,  ал  билер  соты  институты 
далада,  патша  жарғысымен  емес,  халықтың 
таңдауымен сайланған [2, 24-б].
Елімізге жемқорлықтың келу себебіне кейбір 
ғалымдар Ресейге қосылумен байланыстырады.
Патшалық  Ресейдің  қазақ  даласында 
әкімшілік  реформа  жүргізуіне  дейінгі  хандық 
билік  тұсында  құқықтық,  заңдық  басқару 
билер  үкіміне  негізделген.  Ол  сайланбайтын, 
мұрагерлікпен  берілмейтін,  тек  заң  жоралары 
мен шешендікті меңгерген парасатты адамдарға 
ғана  бұйырған  ерекше  лауазым  болған.  Билік 
кесу  кезінде  олқылық  жіберу,  сөйтіп  атақ-
абыройдан  айырылу  –  би  үшін  ең  үлкен  жаза 
болып  табылған.  Міне,  ар-намыс  заңдарына 
жүгінген қазақтар жемқорлықтың жолын осылай 
кесіп отырған [3, 45-б].
Парақорлық  орыстың  ХIII  ғасырдағы 
шежірелерінде  де  кездеседі.  Оған  алдымен  заң 
арқылы тосқауыл қойған III Иван болатын. Оның 
ұрпағы  Иван  Грозный  кейін  сот  грамотасын 
енгізді,  онда  жергілікті  жер  басқармасы 
шенеуніктерінің  пара  алғандығы  үшін  өлім 
жазасы белгіленді [4, 3-4-б]
Ресей  патшалығы  тұсында  парақорлық 
барлық  дәрежедегі  шенеуніктердің  жасырын 
табыс  көзіне  айналып,  мемлекеттік  лауазымға 
ие болу жеке адамның байлыққа қол жеткізуінің 
бірден бір жолы деген көзқарас орнады. Мұндағы 
парақорлық құбылысы тамырын тереңге жіберіп, 
басқару  жүйесімен,  саяси  билікпен  тұтасып, 
бірігіп,  оның  бір  бөлшегіне  айналып  кетті  [3,  
45-б].
1648  жылы  Мәскеу  қаласында  сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  алғашқы  наразылық  орын 
алды, онда сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған 
екі  «министрді»  патша  үкіметі  көпшіліктің 
қолына берді, оның бұл ісі халықтың көңілінен 
шықты.
Парақорлық  және  басқа  да  қылмыстар  үшін 
жауаптылық  1649  жылғы  Собор  жинағына 
енгізілді.  Жинақтың  5  және  7-баптарында  сот 
органдарындағы лауазымды адамдардың сыйлық 
алғаны үшін жауаптылығы қарастырылса, 6-бап 
ондай  субъектілер  ауқымын  кеңейтті  [5,  90-
б].  Елдегі  етек  алған  сыбайлас  жемқорлықтың 
алдын  алу  үшін  I  Петр  өз  қарамағындағы 
әскери  қызметкерлердің  мемлекеттік  қызметті 
атқару мерзімін екі жылға қысқартты. Олардың 
қызметін  әрі  қарай  жалғастыру  үшін,  халық 
тарапынан  жазбаша  білдірген  өтініш  болуы 
Трибуна молодого ученого

№ 3 (39) 2015 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
172
тиіс еді. Сонымен қатар, I Петр пара берушілік 
және  мұндай  қылмысқа  бас  пайдасы  үшін 
көмектескендерге  қылмыстық  жауаптылық 
енгізді. Бұл қоғамға қауіпті әрекеттер мемлекет 
мүддесіне  нұсқан  келтіретін  қылмыстар  болып 
саналды. Сол кездің өзінде сыбайлас жемқорлық 
жасаған  шенеунікті  көрсеткен  адамға  әр  түрлі 
сыйақылар  берілді,  бірақ  осы  шаралардың  өзі 
айтарлықтай  нәтиже  бермеді.  Сол  заманды 
сипаттаған  ғалымдар  «I  Петр  кезеңінде  қазына 
ұрлау  мен  парақорлық  бұрын  болмаған  шекке 
жетті»  деп  жазды  [6,  180-б].  I  Петр  жүргізген 
реформалар  барысында  парақорлық  ұғымының 
мазмұны өзгерді – мемлекет мүлкін лауазымды 
адамдардың бас салып ұрлауы олардың қызмет 
бабын  бас  пайдасы  үшін  теріс  пайдалану  деп 
саналды [7, 12-б].
Қазақ  еліндегі  сыбайлас  жемқорлықтың 
тарихи-әлеуметтік  себептерінің  бір  ұшы 
патшалық  Ресейдің  әкімшілік  жүйесінде 
жатыр  [3,  44-б.].  Патшалық  билікке  дейін 
қазақ  даласындағы  әдет  құқық  нормаларын 
рулық  қауымдарда  қабылдаған  көшпенділер 
мәдениетіндегі 
дәстүрлер 
анықтаған. 
Қазақстанда  құқықтық  жүйе  негіздерінің 
қалыптаса  бастауын  орта  және  кейінгі  орта 
ғасырда – XIV ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші 
жартысы  аралығын  жатқызуға  болады.  Осы 
кезеңде  құқықтың  дәстүрлі  мұсылмандық 
жүйесі 
мен 
монғолдардың 
көшпенді 
өркениетінің құқықтық институттарының өзара 
үйлесу  процесі  жүрді  [8,  11-б].  Бұл  кезеңде, 
қазақ  қоғамында  сыбайлас  жемқорлық  ұғымы 
болмаған.  Қазақстан  Ресейге  бодан  болып 
кіргенге дейін ақсүйектерге қатысты сый-сияпат 
жасау  дәстүрі  болған.  Мысалы,  қарапайым 
диқанымыз  хан,  сұлтан,  билерге  «ұшыр» 
салығын  –  яғни  алған  өнімінің  бір  бөлігін 
беріп  тұрған.  Сонымен  қатар,  шонжарлар  үшін 
соғымға  мал  немесе  сыбаға  жинастырылған. 
Басқа да сыйлықтар болған. Бұны әрине, салық 
төлеумен салыстыруға болады.
XVI  ғасырдың  басынан  бастап  Қазақстанда 
«Қасымның  қасқа  жолы»  деп  аталған  Қасым 
ханның  заңы  күшіне  енді,  оның  негізіне  әдет 
құқығының  нормалары  алынды.  Бұл  әдет 
құқығының 
нормаларын 
XVII-ғасырдың 
аяғында  Тәуке  хан  өзінің  «Жеті  жарғысында» 
толықтырып бір жүйеге келтірді.
Сол  кездегі  қазақтардың  әдет  құқығы 
үш  тармақтан:  әдеттерден,  билер  сотының 
тәжірибесінен және билер съезінің ережелерінен 
тұрды  [9,  139-б].  Дауласқан  жақтардың 
көңілінен  шығып,  дұрыс  шешім  шығаруды  сол 
кезде  әдет  құқыққа  сүйеніп  хандар,  сұлтандар 
және билер ауызша  атқарған. Олардың айтқаны 
ақтық  шешім  болып  саналды.  Ел  ішіндегі  дау-
дамайды  билердің  алдына  барып  шешетін,  ол 
үшін  «ханлық»  деп  аталатын  сыйақы  алынды. 
Мұндай  шешімдердің  нәтижесінде  құқықтық 
жаңа нормалар пайда болды. Дауласқан жақтар 
тарапынан  төрелік  айтқан  билерге  тарту 
жасауға рұқсат етілді [9, 196-б]. Ордада құрмет 
көрсетілетін  әрбір  адамға  лауазым  иесі  болса 
да,  сыйлық  алуға  болатын,  ол  шеттен  берген 
сыйлықтан бас тарта алмайтын [10, 191-192-б].
«Жеті  жарғы»  қоғамдық  қатынастардың 
барлық  жағы  қамтылып,  онда  азаматтық, 
әкімшілік  құқық  нормалары,  дін,  салық 
жайында  ережелер  көрсетілді.  Дегенмен  бір 
орталықтан  жүргізетін  мемлекеттік  басқару 
жүйесі  және  жемқорлық  болмағандықтан 
парақорлық, қызмет бабын теріс пайдалану, яғни 
сыбайлас  жемқорлыққа  қатысты  жауаптылық 
қарастырған нормалар болмады. Бұл әрине, сол 
кездегі  сыбайлас  жемқорлық  құбылысының 
болмағанының бір дәлелі.
XIX  ғасырдың  орта  тұсынан  бастап  патша 
реформасы  арқылы  қазақ  ішіндегі  дәстүрлі 
саяси-әлеуметтік қатынас бірте-бірте жойылды. 
Жаңа  әкімшілік  басқару  жүйесі  өзімен  бірге 
парақорлықты, жемқорлық пен әділетсіздікті ала 
келді [3, 45-б].  
Ресейде  Романовтар  әулеті  билік  құрған 
кезде  сыбайлас  жемқорлық  мемлекеттік 
қызметкерлердің  табыс  көзіне  айналған.  Осы 
құбылыспен  күресуде  қолданылған  жазалау 
шаралары  нақты  нәтиже  бермеді,  сондықтан 
жазалаудың жаңа тәсілдері іздестірілді.
1845  жылы  Заңдар  жинағына  толықтырулар 
енгізіліп,  қызмет  бабын  теріс  пайдалану 
мен  парақорлық  үшін  қосымша  жауаптылық 
қарастырылды.  Оның  401-бабында  алған 
парадан  екі  есе  көп  мөлшерде  айыппұл  төлеу 
түрінде жаза белгіленді. Пара беру әрекеті алғыс 
білдіру және сатып алу үшін деп екіге бөлінді. 
Егер лауазымды адамға пара оны сатып алу үшін 
берілсе,  ол  жұмысынан  да  босатылатын  еді. 
Айыпты  адам  шын  жүректен  өкінген  жағдайда 
жаза жеңілденілетін.
Лауазымды  адам  өзінің  қызметтік  міндетін 
бұзып,  заңда  көзделген  сыйақы  алса,  онда  ол 
бір  жылдан  үш  жылға  дейінгі  мерзімге  бас 
бостандығынан  айыруға  немесе  70-80  рет 
таяқпен  ұруға  және  екі  жылдан  бес  жылға 
дейінгі  мерзімге  арестанттық  ротаға  жіберуге 
жазаланды.  Егер  жеңілдететін  мән-жай  болса 
және  құқық  бұзушы  шын  өкінсе,  қатаң  сөгіс 

173
Трибуна молодого ученого
немесе  қызметінен  босату  түріндегі  жеңілдеу 
жаза қолданылды.
Аталған  заңдар  жинағының  405-бабында 
пара алудың және берудің мынадай формалары 
мен тәсілдері көрсетілді:
- 
параны  делдал  арқылы,  оның  ішінде 
туыстары арқылы беру және алу;
- 
бұрын уәде еткен сыйақыны лауазымды 
адамға  оның  қызмет  бабына  жасаған  әрекеті 
немесе әрекетсіздігі үшін беру және оны алу;
- 
алдын  ала  келісілген  сыйақыны 
лауазымды  адамға  оның  қызмет  бабында 
жасаған әрекеті немесе әрекетсіздігі үшін беруі 
және алуы;
- 
сыйақыны  ұтылыс,  айырбастау,  қандай 
да бір мәміле үшін беру.
Заң жинақтарының 406 және 407-баптарында 
параны  бопсалаудың  формасына  мыналар 
жатқызылған:
- 
қорқыту  немесе  қысым  жасау  жолымен 
пара алу;
- 
лауазымды  адамның  сыйлықты  немесе 
заңда  көзделмеген  төлемді  немесе  қарызды 
немесе қандай да қызмет көрсетуді талап ету;
- 
заңда  белгіленбеген  немесе  белгіленген 
мөлшерден артық ақша, зат жинастыру;
- 
өзінің  немесе  басқа  біреудің  жұмысына 
заңсыз кірісуі;
- 
адамды  қинап  немесе  қандай  да  бір 
зорлық жасап бопсалаушылық.
Мұндай  әрекеттер  үшін  барлық  құқықтан 
айыру,  Сібірге  жер  аудару  және  төрт  жылдан 
алты жылға дейінге мерзімге бас бостандығынан 
айыру  жазасы қарастырылды.
Сонымен  қатар  бұрын  қаралмаған  қылмыс 
құрамдары енгізілді:
- 
төменгі  деңгейдегі  қызметкерлердің 
жоғары тұрған шенеуніктерге сыйлық беру үшін 
заңсыз ақша жинау [408-бап);
- 
парақорлыққа жағдай тудыру, пара алуда 
бопсалаушылыққа қатысу (409-бап);
- 
шаруалар қауымының атынан лауазымды 
адамға пара беру (411-бап) [11, 390-б].
Кейін  Ресей  патшасы  II  Александр  өзінің 
1862  жылғы  «Ал  парақорлық  туралы»  заң 
жинағында  ауырлататын  мән-жайсыз  пара 
бергендік үшін  жауаптылық көзделген 411 және 
412-баптарын алып тастады. II Александр 1866 
жылы  «Бұл  аурудың  себептерін  іздестіру  және 
оны  жоюдың  амалдарын  қарастыру  туралы» 
Жарлық  шығарып,  зерттеулер  жүргізуге  нұсқау 
берді.
Бұл 
құбылысты 
зерттеу 
мақсатында 
құрылған  Сенат  комитеті  оның  таралуының 
негізгі  үш  себебіне  назар  аударды:  заңдардың 
жетілмегендігі,  мемлекеттік  қызметкерлердің 
материалдық қамтамасыз етілмеуі және қылмыс 
пен  жазаның  бір-біріне  сай  келмеуі.  Яғни 
мемлекет  есебінен  байығандар  мен  бірнеше 
сом  алған  кедейлердің  тартатын  жазасы  бірдей 
болды. Біздің ойымызша, бұл мәселелер әлі күнге 
дейін  өзінің  өзектілігін  жойған  жоқ.  Өйткені 
оны  күнделікті  өмірде  жиі  көріп  отырмыз. 
Демек біздің елімізде де осы мәселелерді шешу 
жолдары қарастырылуы керек.
Бұл үш себептің болуын қамтиты:
- сот билігінен көріп отырған тәуелділік;
- төменгі тұрған шенеуніктердің жоғарыларға 
тәуелділігі;
- қызметке қабілетсіз адамдарды алу;
- билік органдыры қабылдаған шешімдердің 
құпиялылығы сияқты жағдайлармен түсіндіреді 
[12, 5-б].
1903  жылы  Ресейдің  «Қылмыстық  жинағы» 
жарық  көрді,  оған  1883  жылғы  Жинақтағы 
лауазымдық қылмыс туралы барлық нормалары 
кірді.  Аталған  жинақта  алдыңғыға  қарағанда 
айтарлықтай өзгерістер болды, жаңа қылмыстық 
заңнама  жасау  жүйесі  жеңілденді,  баптар  саны 
азайды, лауазымды тұлғаларға анықтама берілді. 
Дегенмен  кейін  лауазымдық  қылмыстарды 
саралауға қатысты проблема туындады.
Қазан  төңкерісіне  дейінгі  Ресей  ғалымдары 
лауазымды тұлға ұғымына дәл анықтама беруге 
бірненше  рет  талпынды.  Құқықтық  ғылым 
бұл  проблеманы  шешуге  тиіс  еді.  «Лауазымды 
тұлға»  сөзі  бірде  кең,  бірде  тар  мағынада 
қолданды.  Кең  мағынасында  оған  басқарушы 
әкімшіліктегі шенеуніктер де, жергілікті басқару 
органдарының  қызметкерлері  де,  әртүрлі  жеке 
шаруашылық кәсіпорындарының қызметкерлері 
де кірді» [13, 137-б].
Кеңес  өкіметі  орнағанға  дейін  Ресейде 
«лауазымды 
тұлға» 
және 
«мемлекеттік 
қызметкер» ұғымдары бірдей мағынада берілді. 
Кейбір  ғалымдар  «лауазымды  тұлға  мен 
қызметкер ұғымдары сәйкес келеді» деп санады.
Лауазымды  тұлғалар  ұғымының  шегін 
анықтауға талпыныс жасаған Қазан төңкерісіне 
дейінгі  ғалымдар  алдында  бірнеше  мәселелер 
тұрды.  Жүргізілген  әртүрлі  зерттеулердің 
нәтижесінде, бұл проблеманы шешуге мүмкіндік 
беретін жолдар анықталды. Ол жолдардың мәні 
мынада:
- 
адамдардың осы қылмыс субъектілеріне 
жататын  белгілі  бір  тобын  нақты  терминдерді 
(ұғымдарды)  заңға  енгізу  арқылы  сот 
тәжірибесінде  бұл  ұғымның  шегін  айқындауға 

№ 3 (39) 2015 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
174
мүмкіндік тудыру;
- 
заң  мәтініне  лауазымды  адамдарды 
лауазымдық  қылмыстардың  субъектісі  ретінде 
сипаттайтын кейбір белгілерді енгізу.
Сонымен,  олар  бұл  проблеманы  шешудің 
барлық ауыртпалығын сот тәжірибесіне жүктеді. 
Заңдағы  ұғымға  сүйенсек,  олар  мемлекет 
қызметінде  міндеттер  атқаратын  адамдарды 
қызметіне  қатысты  қылмыс  субъектісіне 
жатқызды  [14,  537-б.].  Мәселен,  кейбір 
авторлардың  айтуынша,  «акционерлік  қоғам 
басқармасының  мүшесі  қандай  да  бір  керекті 
немесе  керексіз  нәрсені  жасау  үшін  ақша 
алуы  мүмкін,  бірақ  бұл  парақорлық  қылмыс 
емес».  Ал  пара  алған  мемлекеттік  қызметкер 
өз  әрекетімен  мемлекеттің  беделін  түсіреді 
[15,  406-б.  ].  Сонымен  қатар  сот  тәжірибесі, 
мысалы,  жәрмеңкелік  көпестің  өкілетті 
адамдарын,  ішімдік  шығаратын  зауыттардың 
қадағалаушыларын, конкурстық басқармалардың 
төрағаларын  және  т.б.  мемлекеттік  аппараттың 
лауазымды    тұлғаларына  теңестіруге  бола-
тындығын  көрсетті.  Өз  бетінше  тәжірибе 
жасаушы  дәрігерлер,  еркімен  жалданған 
сатушылар,  нотариустар,  орман  қызметшілері 
Заң жинағының 1162-бабына сәйкес қызметтегі 
қылмыстары  үшін  мемлекеттік  қызметкерлерге 
белгіленген тәртіпте жазаланатын болды.
Сонымен,  Жазалау  туралы  жинақ  және 
сот  тәжірибесіне  сүйеніп,  заңның  мәтінінде 
арнайы көрсетілген лауазымды адамдар немесе 
атқаратын  қызметіне  қарай  лауазым  иелерімен 
теңестірілген  адамдар  қызметіне  қатысты 
қылмыс субъектісі болуға тиіс еді.
Мұндай пікірді 1903 жылы Қылмыстық жинақ 
жобасын  жасау  жөніндегі  үкімет  комиссиясы 
да қолдады. Бірақ ол алғашқы жоспарынан бас 
тартып,  «қызметкердің»  тиісті  анықтамасын 
жинақ мәтініне енгізді.
Бұл  анықтамадағы  лауазымды  адамдардың 
әрекеті қызмет бабында қылмыс жасайтындардың 
ауқымын түгел қамтымады. Ондай іс-әрекетті:
- 
биліктің  өкілі  ретінде  үкіметтің  немесе 
қоғамдық  ұйымның  тапсырмасын  орындаушы 
шенеуніктер;
- 
қызмет бабында өзіне бағынышты адамы 
жоқ төменгі сатыдағы қызметкерлер;
- 
төрелік  сот  мүшелері  және  басқалар  да 
жасауы мүмкін еді.
Қылмыстық  жинақта  «Мемлекетке  және 
қоғамдық  қызметке  қарсы  қылмыстар  туралы» 
тараудан басқа да санаттардағы лауазым иелерінің 
жауаптылығын  қарастырған  өзге  де  нормалар 
болды.  Оларға  дәріхана  жетекшілерінің, 
банк  мекемесі  басқарушыларының,  зауыт, 
фабрика, өнеркәсіп орындары қызметкерлерінің 
жауаптылығы жатқызылды.
Сөйтіп,  қылмыстық  жинақта  қызмет 
бабындағы әртүрлі қылмыстарды өзінің ерекше 
бөлімдегі  әртүрлі  тарауларында  қарастырып, 
оларды  мемлекеттік  және  қоғамдық  қызметтегі 
қылмыстар деп ажыратты.
Бұдан біз кез келген қызметкердің мемлекеттік 
немесе  қоғамдық  қызметтегі  қылмыстың 
субъектісі  бола  алмайтынын  көреміз.  Қандай 
да бір міндет атқаратын, бірақ мемлекет немесе 
қоғамдық  қызмет  атқаратын  адамдардың 
жауаптылығы  туралы  нормалар  Қылмыстық 
Жинақтың 
XVII 
тарауында 
келтірілген 
қылмыстардың    субъектісі  бола  алмайды. 
Мемлекет немесе қоғам үшін бірдеңе жасаушы 
немесе  шығарушы  адам,  оны  меншік  иесінің 
немесе  кәсіпкердің  жеке  тапсырмасы  бойынша 
жүзеге  астыратын  болса,  онда  ол  «қызметкер» 
ұғымын  бермейді.  Олар  қылмыс  және  жазалау 
туралы  жинаққа  сәйкес,  жалпы  қылмыс  үшін 
жауапты болады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Алауханов Е.О. Сыбайлас жемқорлықпен күрес: теория және практика: Оқулық // Алматы: Заң 
әдебиеті, 2009. – 240 б.
2. Жетписбаева Б.А. Стратегия борьбы с коррупцией: Учебное пособие. – Алматы: Заң әдебиеті, 
2009. – 294 б.
3. Имамбаева Д. Қазаққа жемқорлық қайдан келіп, қалай қалыптасты: Көзқарас.- Алматы: Ақиқат 
журналы №3, 2015.
4. Филимонов Ю. Нотариус – лицо должностное? // Россиская юстиция. 1996. - №9. –с.31.
5. Волженскин Б.В. Служебное преступления. – М:, 2000. – 90 с.
6. Ключевский В.О., Терминология Русской истории. Т.4. – М., 1989. – с. 180.
7. Анциферов К. Взятничество в истории русского законодательства (до период свода) // Журнал 
гражданского и уголовного права. Кн. 2. – СПб., 1884.

175
Трибуна молодого ученого
8. Тұяқбай Ж.А. Правовые основы государственной политики РК в сфере уголовной юстиции. 
Научное издание. – Алматы: Жазушы, 2004. – с. 11.
9. Материалы по казахскому обычному праву: Научно популярное издание. – Алматы 1998.
10. Зиманов С.З. Общественный строй казахов 1-й половины  XIX века. – Алматы: АН КазССР, 
1958. – с.292.
11. Российское законодательство X – XX веков. – М., 1986. – Т.6. – с. 390.
12. Кувшинин В. Как русские цари боролись с лихоимством // Чистые руки. – 1999. - № 1.
13. Немидов Н. Юридические и политические основания государственной службы. – Ярославль, 
1874. – с. 137.
14. Есипов В.В. Превышение и бездействие власти по русскому праву. – СПб., 1892. – с. 537.
15. Лохвицкий А. Курс русского уголовного права. – СПб., 1867. – с. 406.
Бұл  мақалада  сыбайлас  жемқорлықтың  ХVI  –  ХХ  ғасырлар  аралығындағы  Қазақ  даласында 
пайда болу тарихы зерделенген, және оған қарсы күресудің кейбір жолдары қарастырылған. 
Түйін сөздер: қылмыстық заңнама, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл, заңнама тарихы.
В данной статье автором исследована история возникновения коррупции в Казахстане в ХVI – 
начале ХХ веков. А также рассмотрены некоторые методы противодействия коррупции в этот 
период. 
Ключевые  слова:  уголовное  законодательство,  противодействие  коррупции,  история 
законодательства.
In this article the author explores the history of corruption in Kazakhstan XVI - early XX centuries. Also 
consider some methods of combating corruption in this period.
Keywords: criminal law, fight against corruption, legislative history.
Тағайбек Рахматіллаұлы Ботанбаев,
ҚР Заңнама институты қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқару заңнамасы және 
сот сараптамасы бөлімінің ғылыми қызметкері
Қазақстандағы сыбайлас жемқорлықтың шығу тарихына қатысты кейбір сұрақтар
Бутанбаев Тагайбек Рахматиллаевич,
научный  сотрудник  отдела  уголовного,  уголовно-процессуального,  уголовно-исполнительного 
законодательства и судебной экспертизы Института законодательства РК
Некоторые вопросы, касающиеся истории возникновения коррупции в Казахстане
Butanbaev Tagaybek Rahmatillaevich,
Researcher of the criminal, criminal procedure, criminal law enforcement and forensic of the Institute of 
Legislation of the Republic of Kazakhstan
Some questions about the history of corruption in Kazakhstan
● ● ● ● ●

№ 3 (39) 2015 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
176
ОПЫТ ПОДГОТОВКИ МЕЖДУНАРОДНЫХ ДОГОВОРОВ 
ГОСУДАРСТВ-ЧЛЕНОВ ЕВРАЗИЙСКОГО
ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОЮЗА
Основой  функционирования  Евразийского 
экономического  союза  является  Договор, 
подписанный  29  мая  2014  года  в  г.  Астана 

жүктеу/скачать 1,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: