Е.Р. ЖУМАКАНОВ, Т.А. БОЛГАУОВ

302

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

В законе «О национальной безопасности Республики Казахстан от 26 июня 

1998 года №233-1 дано следующее определение «Информационная безопасность 

– состояние защищенности государственных информационных ресурсов, а так-

же прав личности и интересов общества в информационной сфере» [1]. Совер-

шенствование госуправления в области обеспечения информационной безопас-

ности включает как минимум четыре основные сферы:

нормативно-правовую, обеспечивающую формирование и совершенство-

– 

вание системы правовых норм противодействия информационным угрозам и ме-

ханизмов их реализации;

организационную, устанавливающую функциональную структуру орга-

– 

нов, организаций и учреждений, занимающихся реализацией правовых норм в 

области информационной безопасности, отношения между ними и между субъ-

ектами системы;

– технологическую, обеспечивающую возможность безопасного формиро-

вания  и  развития  информационных  ресурсов  и  информационной  инфраструк-

туры;  предотвращения  противоправного  воздействия  на  них;  своевременного 

обнаружения угроз безопасности государства; оценку возможного ущерба и ор-

ганизации эффективного противодействия;

– кадровую, призванную обеспечить формирование и поддержание необхо-

димого кадрового потенциала общества и государства для эффективного функ-

ционирования системы обеспечения информационной безопасности.

Государственная  политика  по  обеспечению  информационной  безопасно-

сти РК, как составляющая единой информационной политики, должна опреде-

лять основные направления деятельности республиканских и региональных ор-

ганов государственной власти, порядок закрепления их обязанностей по защите 

интересов РК в информационной сфере и базироваться на соблюдении баланса 

интересов личности, общества и государства в информационной сфере.

Совершенствование  правовых  механизмов  государственного  регулирова-

ния отношений в информационной сфере является приоритетным направлением 

государственной политики в области обеспечения информационной безопасно-

сти РК. Это предполагает:

–  оценку  эффективности  применения  действующих  законодательных  и 

иных нормативных правовых актов в информационной сфере и выработку кон-

цепции их совершенствования;

– разработку концепции обеспечения информационной безопасности;

– определение правового статуса всех субъектов отношений в информаци-

онной сфере, включая пользователей информационных и телекоммуникацион-

ных систем, и установление их ответственности за соблюдение законодательства 

ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

303

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

в данной сфере;

–  разработку  составов  правонарушений  с  учетом  специфики  уголовной, 

гражданской,  административной,  дисциплинарной  ответственности  и  включе-

ние соответствующих правовых норм в уголовный, гражданский, администра-

тивный и трудовой кодексы, в законодательство РК о государственной службе и 

т.д.

Назрела необходимость формирования Концепции правового обеспечения 

информационной безопасности и разработки нормативных актов, регулирующих 

деятельность органов государственного управления, субъектов хозяйствования и 

юридических лиц в данной сфере.

В  качестве  первоочередных  мер  следует  считать  принятие  Законов  РК 

«Об  информационной безопасности», «Об информации», а также разработку 

новой редакции Закона РК «Об информатизации».

По сути дела в настоящее время можно вести речь о необходимости станов-

ления и развития в республике новой отрасли права – информационного права, 

рассматривая в качестве стратегической цели разработку и принятие Информа-

ционного кодекса РК.

Организационная составляющая предполагает:

– организацию объективного мониторинга информационной сферы с це-

лью глубокого и всестороннего анализа и прогнозирования угроз национальной 

безопасности РК;

– разработку системы показателей и механизма оценки состояния безопас-

ности государства в информационной сфере;

– повышение качества государственных информационных ресурсов за счет 

создания эффективной системы сбора, накопления и анализа информации;

– создание организационно-экономических условий для совершенствова-

ния процессов производства, развития, внедрения и экспорта передовых техно-

логий, стимулирования деятельности предприятий в этой области;

–  совершенствование  организационно–правовых  механизмов  для  эффек-

тивного использования и сохранения интеллектуального потенциала в информа-

ционной сфере;

– организация и осуществление контроля за разработкой, созданием, раз-

витием,  использованием,  экспортом  и  импортом  средств  защиты  информации 

посредством их сертификации и лицензирования деятельности в области защи-

ты информации и т.д.

Безусловно,  одной  из  ключевых  проблем  в  данной  области  следует  счи-

тать повышение координации деятельности государственных органов. В данном 

контексте как нельзя актуален вопрос о целесообразности создания Межведом-

ственной комиссии по информационной безопасности при Совете безопасности 

Е.Р. ЖУМАКАНОВ, Т.А. БОЛГАУОВ. 2 (66) 2015. С. 301-305   

 

 

                ISSN 1683-1667 

304

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

РК.  В  качестве  основных  полномочий  данного  коллегиального  органа  можно 

было бы считать:

– формирование государственной политики в области обеспечения инфор-

мационной безопасности, разработки предложений по ее совершенствованию;

– координацию деятельности государственных органов в сфере обеспече-

ния информационной безопасности;

– формирование единой государственной технической политики в области 

информационных технологий, механизма централизованной разработки, закуп-

ки и поставки технических и программных средств для информатизации органов 

государственной власти и управления и т.д.

Нельзя  обойти  вниманием  вопрос  об  усилении  интеллектуально–

аналитической составляющей системы обеспечения информационной безопас-

ности,  в  частности,  создание  государственной  сети  экспертно–аналитических 

служб, работающих в режиме ситуационного анализа.

Кадровая составляющая предполагает:

– определение необходимого уровня подготовки персонала, занимающего 

ту или иную должность в государственном аппарате;

– разработка и ввод в действие учебных программ, лейтмотивом которых 

является подготовка и переподготовка научных кадров в области информацион-

ной безопасности, а также обучение студентов высших учебных заведений;

– подготовка и публикация специализированной литературы по проблемам 

информационной безопасности и т.д.

Объективный анализ складывающейся в РК ситуации показывает, что под-

ход  к  организации  государственного  регулирования  информационной  сферы 

только как информатизации (компьютеризации) государственных органов пред-

ставляется ошибочным. Проблема видится гораздо более широко – организация 

скоординированного управления информационным пространством государства, 

развитие информационной инфраструктуры в рамках единой долгосрочной стра-

тегии.

Корректное определение компетенции республиканских органов исполни-

тельной власти, организаций и учреждений в области противодействия угрозам 

национальным интересам в информационной сфере и организация их взаимо-

действия с Национальным собранием, Советом Министров и Государственным 

секретариатом Совета Безопасности и Администрацией Президента РК суще-

ственно влияет на эффективность деятельности по обеспечению информацион-

ной безопасности страны.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Бабаш А.В. Информационная безопасность. Лабораторный практикум: учебное 

пособие / А.В. Бабаш, Е.К. Баранова, Ю.Н. Мельников. – М.: КноРус, 2013. – 136 c.

ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

305

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

2. Гафнер В.В. Информационная безопасность: учебное пособие / В.В. Гафнер. – 

Рн/Д: Феникс, 2011. – 324 c.

3. Громов Ю.Ю. Информационная безопасность и защита информации: учебное 

пособие / Ю.Ю. Громов, В.О. Драчев, О.Г. Иванова. – Ст. Оскол: ТНТ, 2011. – 384 c.

4. Партыка Т.Л. Информационная безопасность: учебное пособие / Т.Л. Партыка, 

И.И. Попов. – М.: Форум, 2012. – 432 c.

5. Петров С.В. Информационная безопасность: учебное пособие / С.В. Петров, 

И.П. Слинькова, В.В. Гафнер. – М.: АРТА, 2012. – 296 c.

6. Семененко В.А. Информационная безопасность: учебное пособие / В.А. Семе-

ненко. – М.: МГИУ, 2010. – 277 c.

7. Государственная служба в республике Казахстан. – Изд.: Юрист, 2010. – С. 18.

REFERENCES

1. Babash A.V., Informacionnaja bezopasnost’. Laboratornyj praktikum: Uchebnoe po-

sobie. A.V. Babash, E.K. Baranova, Ju.N. Mel’nikov. M. KnoRus, 2013, 136 (in Russ).

2. Gafner V.V., Informacionnaja bezopasnost’: Uchebnoe posobie. V.V. Gafner, Rn.D. 

Feniks, 2011, 324 (in Russ).

3. Gromov Ju.Ju., Informacionnaja bezopasnost’ i zashhita informacii: Uchebnoe poso-

bie. Ju.Ju. Gromov, V.O. Drachev, O.G. Ivanova. St. Oskol. TNT, 2011, 384 (in Russ).

4. Partyka T.L., Informacionnaja bezopasnost’: Uchebnoe posobie. T.L. Partyka, I.I. 

Popov. M. Forum, 2012, 432 (in Russ).

5.  Petrov  S.V.,  Informacionnaja  bezopasnost’.  Uchebnoe  posobie.  S.V.  Petrov,  I.P. 

Slin’kova, V.V. Gafner. M. ARTA, 2012, 296 (in Russ).

6. Semenenko V.A., Informacionnaja bezopasnost’: Uchebnoe posobie. V.A. Semenen-

ko. M., MGIU, 2010, 277 (in Russ).

7. Gosudarstvennaja sluzhba v respublike Kazahstan. Izd. Jurist 2010, 18 (in Russ).

 

ӘОЖ 33:811.512.122

Д.С. ИКЕНОВ, А.А. АМАНГЕЛДІ 

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТЕРМИНДЕРДІң ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ: 

ЭКОНОМИКАЛЫҚ КІРМЕ ТЕРМИНДЕР ТҮСІНІГІ 

Мақалада  қазақ  тіліндегі  терминдердің  жасалу  жолдарындағы  халықаралық 

экономикалық кірме терминдердің қоғам үшін маңызды мәселелері ретінде жан-жақты 

талдаулары мен зерттеулері қарастырылады. 

Түйін сөздер: акция, брокер, құн, бизнес, нарық. 

ПУТИ ОБРАЗОВАНИЯ ТЕРМИНОВ В КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ:

ПОНЯТИЕ ЭКОНОМИЧЕСКИ ЗАИМСТВОВАННЫХ ТЕРМИНОВ 

В  статье  рассматриваются  термины,  заимствованные  из  инностранных  языков, 

определяющие  международные  экономические  вопросы  общества,  обсуждения  и 

Д.С. ИКЕНОВ, А.А. АМАНГЕЛДІ. 2 (66) 2015. Б. 305-311 

 

 

 

                ISSN 1683-1667 

306

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

исследования. 

Ключевые слова: акция, брокер, стоимость, бизнес, рынок. 

WAyS OF FORMATION OF TERMS IN KAZAKH LANGUAGE:

CONCEPT ECONOMIC THE ADOPTED TERMS 

The terms, adopted from foreign languages, qualificatory the international economic 

questions of society, discussion and research, are examined in the article.

Keywords: Action, broker, cost, business, market.

Бүгінде  нарықтық  экономикада  кірме  сөздер  һәм  терминдер  түсінігі 

қоғамымызға қатысты қордаланған салмақты да, сүбелісі, мәнді де мазмұндысы, 

мағыналы  мәселелердің  бірі  әрі  бірегейі.  Талайларды  толғандырып,  тіпті 

талқыға түскен осы терминдердің бүгіні мен болашағын бағамдап, себебі мен 

салдарын саралап, зерттеп-зерделеу жолында қаншама ғалымдардың ізденістері 

мен еңбектерінің арқасында біршама терминдердің түп төркініне қанық болдық. 

Ал  «термин»  деген  түсінікке  келсек,  күні  бүгінге  дейін  бұл  жайлы  бірыңғай 

пікір қалыптаса алмай келеді. «Термин» – бұл арнаулы қолданыс саласындағы 

ғылыми  немесе  өндірістік-технологиялық,  түсініктің  атауы  болып  табылатын 

және  дифинициясы  бар  сөз  немесе  сөз  тіркесі.  Терминнің  басты  белгілері: 

бір  мағынада  қолданылуы,  дәлділік,  қысқалылық,  нұсқалылық,  жүйелілік 

сияқтылар терминге тән құбылыс. Термин термин болуы үшін, алдымен оның 

дұрыс жасалынуы, содан кейін әлгі дұрыс жасалынған терминнің төл тілімізде 

кең қолданыс табуы тиіс. Ендеше, біз қандай сөздерді, яғни терминдерді «кірме 

сөздер»  (интернационалдық)  деп  атай  аламыз  ба?  деген  сұрақты  қоялық  та, 

оған төмендегіше жауап іздеп көрелік. А.А. Белецкий, В.В. Акуленколар сияқты 

ғалымдардың  пікірінше  қандай  сөз  бол масын  кірме  терминдер  болу  кеңінен 

тараған  әлемдік  бір-бірімен  туыстық  жақындығы  жоқ  тілдерде  қолданылуы 

тиіс деп қашанда тілге тиек етіп келеді. Атақты терминтанушы Ю.А. Бельчиков 

та  жоғарыдағы  пікірді  қолдай  отырып,  кірме  терминдердің  кем  дегенде  бір-

бірімен туыстық жақындығы жоқ тілдердің ғылым, техника, экономика, әдебиет, 

өнер  т.с.с.  салаларда  қолданылуы  деп  есептейді.  Біздің  пайымдауымызша, 

кірме терминология – әрбір кірген тілдің халықаралық лексикалық қоры. Оған 

құрамында  ең  кемінде  үш  бір-бірімен  туыстық  жа қындығы  жоқ  тілдердің 

жазылуы, айтылуы, лексикалық мағынасы бір сөздер жатады. Кірме терминдердің 

кіруі,  қалыптасуы,  орнығуы  оңай  жеңіл  жұмыс  емес.  Ол  көп  жағдайларға 

байланысты,  айталық,  өмір  қажеттілігі,  баламасының  болмауы  т.б.  Мысалы, 

қазақ  тілінің  экономикалық  терминдер  құрамында  кірме  сөздер  аз  емес.  1936 

жылы  басылып  шығарылған  «Қазақ  тілінің  терминдері»  деген  кітапша  латын 

әліпбиімен жазылған. Оған 160 экономикалық термин енгізілген. Солардың ең 

алғашқыларына араб-парсы тілдерінен кірген сөздерді жатқызуға болады. Бұл 

ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

307

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

сөздер  бір  жағынан  экономикалық,  рухани  байланыстар  арқылы  кірсе,  екінші 

жағынан, тікелей тілдік қатынастардың рөлі де аз болған жоқ. Орта және Таяу 

Шығыс халықтарының тіл жағынан дамуында классикалық араб тілі едәуір рөл 

атқарды. Бұл дәуірде Таяу және Орта Шығыс халықтарының мәдени өмірінде 

араб тілі халықаралық тілдің қызметін ұстанды. Тап осы тұста, яғни осы күнге 

дейін  түркі,  парсы,  ауған,  тағы  басқа  кейбір  тілдердің  сөздік  құрамында  араб 

сөздері көптеп кездесіп келеді. Н.К. Дмитриев: «Араб тілінің түркі тілдерімен 

арақатынасы, бұл сөздің мағынасында тілдердің әдеттегі өзара ықпал ету шең-

берінен шығып кетеді», – дейді. Мұнда біз түркі тілдерінің байырғы сөздігіне 

сырттай ғана қат-қабат қосылып жатқан араб лексикасын емес, қайта одан да гөрі 

терең, әрі мейлінше табиғи процесті, мағыналы сөздерді көріп отырмыз. Араб 

лексикасы тұтас бірқатар түркі тілдері үшін нәр алатын тамырлардың бірі болып 

табылады. Араб тілінен енген сөздер: карз – қарыз, акы, хәзинә – қазына, саясат, 

шарт, файда – пайда, олжа, өсім, процент, кәсіб – кәсіп, ұтыс, ұтып алу, мирас, 

маалумат – мәлімет, мулк – мүлік, сафат – сапа. Араб және парсы тілдеріндегі 

лекси калық элементтерінің қазақ тіліне ауысуына тағы бір ықпал жасаған нәрсе, 

көптеген елдердің арасындағы сауда-экономикалық байланыстар. Орта Азияны 

Ресеймен, Сібірді Қытай және Моңғолиямен байланыстыратын үлкен жол қазақ 

даласы үстінен өтті. Бұл бізге дейін жеткен жазба деректер Оңтүстік Қазақстан 

мен Жетісу қалаларының араб елдерімен, Иранмен, Орта Азиямен, Кавказбен, 

Византиямен, Сібірмен, Шығыс Түркістанмен тығыз сауда байланысы болғанын, 

бұл ауданның халықаралық саудасында «Ұлы Жібек Жолы» зор рөл атқаратынын 

дәлелдейді.  Парсы  тілінен:  барж-баж  –  бір  елден  екінші  елге  алып  барылған 

тауар мүліктен алынатын салық, базар-сауда-саттық орын, бәһә – баға сөздері 

енді [1].

Нарықтық  экономикаға  байланысты  «интернационалды»  терминдердің 

өзі  де  тілімізге  еніп,  күнделікті  өмірімізден  тұрақты  орын  алып  отыр,  олар: 

акция, брокер, аукцион, вексель, валюта, стандарт, сертификат, дебитор, депозит, 

дэмпинг,  дивиденд,  инвестиция,  инфляция,  капитал,  дисконт,  маркетинг, 

консорциум,  баратрия,  консумент,  картель,  конглоремат,  нотис,  монополия, 

фиксинг, стагфляция, санация, сальдо, рента т.б. және де терминдерді сандық-

статистикалық  әдіс  арқылы  зерттегенде,  жиі  қолданылатын  сөздер  қатарына 

қазақтың байырғы сөздері: құн, мұра, несие, тауар, сауда, шығын, бәсеке, қор 

жататыны байқалды. Нарықтық экономикада экономикалық терминдер, сөздер 

әртүрлі  сөз  тіркестері  арқылы  да  жасалады.  Мәселен,  бір  ғана  нарық  сөзіне 

байланысты  тіркестер;  нарық  –  рынок  –  mагкеt  сөзі  төмендегі  тіркестерді 

тілімізге қалыптастыра бастады: мемлекеттік мекемелер нарығы, монополиялық 

бәсеке нарығы, сатып алушы нарығы, сатушы нарығы, өндіруші нарығы, аралық 

сатушылар  нарығы,  делдалдар  нарығы,  несие  капиталының  нарығы,  таза 

Д.С. ИКЕНОВ, А.А. АМАНГЕЛДІ. 2 (66) 2015. Б. 305-311 

 

 

 

                ISSN 1683-1667 

308

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

бәсеке нарығы, нарыққа қатысты теория, нарықты мемелекеттік реттеу, нарық 

коньюнктурасы, нарықтық құн, нарықтық инфрақұрылым, нарық тепе-тендігі, 

нарық күштері, нарық қорлары, нарыққа шығу, жабық нарық, банк аралық нарық 

т.с.с. Қазіргі қазақ тілінде экономика термині ретінде қолданылатын «Құн» деген 

сөзі, орыс тіліндегі баламасы – стоимость, қазақ халқының сөздік қорында өте 

ерте  кездерден  колданылады.  Құн  сөзі  барлық  түркі  халықтарының  тілінде 

бар. Х-ХІ ғасырларда Караханидтер мемлекетінің дәуірлеп, жоғары көтерілген 

кезеңі еді. Бұл ұлы түркі мемлекеті Қытайдан бастап, Каспийге дейін созылған 

кең аумақты алып жатқан болатын. Оның орталығы – Қашқар, солтүстігінде – 

Баласағұн, батысында – Самарқанд, сауда, саяси орталығы болып есептелетін. 

«Баға»  экономикада  келесі  тіркестермен  қолданылады:  дүниежүзілік  нарық 

бағасы, көтерме сауда бағасы, тұтыну бағасы, лицензиялық баға, талап бағасы, 

өндіріс бағасы, нарыққа бойлап ену бағасы, бөлшек сауда бағасы, сиф бағасы, 

өзгермелі баға, кейіннен тіркелетін баға, анықтамалық баға, «тыныштандырушы» 

баға, фактуралық баға, фас бағасы, фоб бағасы, франко бағасы, мақсатты баға, 

баға лидері, баға маркетингі, баға шегермесі, кооперативтік сауда бағасы, ноу-хау 

бағасы, биржалық баға, белдеулік баға, үстеме баға, инженерлік-консультациялық 

қызметтердің бағасы, баға деңгейі, баға деңгейіндегі өзгерістер, баға көрсеткіші, 

баға қоры, баға факторы т.б. Қазір қоғамызмыда ең көп қолданылатын сөздердің 

бірі  –  «бизнес».  Республикамызда  бизнес  орталықтары  бар.  Бизнес  сөзінің 

мағынасы – пайда беретін кез келген қызмет түрі. Сондай-ақ «Өндіріссіз өмір 

жоқ», «қылмыс құрықталмай, тұрмыс дұрысталмайды, «салықтан қашу – елдің 

несібесін  шашу»  және  т.с.с  айдармен  шығатын  мақалаларды  күнделікті  баспа 

сөздерден  оқып  жүрміз.  Елімізде  экономикалық  қатынастар  жаңа  бағытта 

өзгере бастаған алғашқы кезеңнен бастап «стандарт» және «сертификат» деген 

сөздерді жиі-жиі естіп, оның әсерін сан алуан мамандықтың иелері, өндірушілер 

мен өнім өткізушілер, сатушылар мен тұтынушылар, толып жатқан бақылаушы 

органдар  және  тағы  басқалары  анық  сезе  бастады.  Стандарт  –  үлгі,  эталон, 

модель, олар өздеріне ұқсас басқа объектілерді салыстыру үшін негізгі деректер 

ретінде  қабылданады;  шама  бірлігін  белгілейтін  нормативтік  технологиялық 

құжат, терминдер мен олардың анықтамалары, өнімге және өндіріс процестеріне 

қойылатын  талаптар  –  адамдардың  қауіпсіздігін  және  материалдық 

құндылықтардың  сақ талуын  т.б.  қамтамасыз  ететін  талаптар.  «Мағынаның 

даму  барысында  тұрақты  мағына  да,  жаңа  мағына  да,  ауыспалы  мағына  да, 

контекстік мағына да туып, кеңейіп, тарылып отыруы – тілдік заңды құбылыс. 

Сертификат – оның мағынасы белгілі бір фактіні куәландыратын құжат, арнаулы 

заем  облигацияларының  атауы,  сыртқы  саудада  –  мемлекеттік  инспекциялар 

мен басқа да уәкілетті ұйымдар беретін тауардың сапасы туралы құжат. Осыдан 

келіп, «стандарт», «сертификатқа» байланыс ты алдарыңызға тартып отырғандай 

ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

309

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

тіркестер  жасалды,  олар:  стандарттық  мәміле,  топталым,  лот,  тауар,  ақша 

нарығының  сертификаты,  сапа  сертификаты,  тауардың  шығарылған  жерінің 

сертификаты, сертификат орталығы. Жалпы, сөздердің ыңғайына қарасақ, олар 

жанды организм сияқты жаңа қолданыс тауып, құбылып отырады» [2].

Кірме  сөздер,  яғни  шығу  төркіні  жағынан  басқа  тілдік  сөздер,  әрбір 

тілдің  лексикасында  бар.  Сөздік  құрамына  басқа  тілден  сөз  енбеген  тіл  жоқ 

деуге  болады.  Дүниежүзіндегі  түрлі-түрлі  тілдерде  сөйлейтін  халықтар  өзара 

бір-бірімен қарым-қатынаста болады да, бір-біріне сөз ауысады. Шығу төркіні 

жағынан алып қарағанда сөздердің тілден тілге ауысуының тікелей ауысу және 

жанама  түрде  ауысу  деп  аталатын  екі  түрі  болады.  Зерттеулерге  қарағанда, 

экономикалық терминдерде кірме мағыналы сөздер баршылық. Орыс тіліндегі 

«казна» деген сөз – шығу тегі жағынан араб тілінің сөзі. Макроэкономикада ол 

төмендегі  тіркестермен  жиі  қолданылады:  қазына  эмиссиясы,  қазына  бонасы, 

қазына міндеттемесі, қазына векселі т.б. Басқа тілден енген сөздер уақыт озған 

сайын әбден кірігіп, грамматикалық және семантикалық жақтан игеріліп, сіңісіп 

кетеді.  Қазақ  тілінде  айыптау,  пай далану,  қаржылау,  есептеу  деген  етістіктер, 

араб  тілінен  енген  айып,  пайда  есеп,  қаржы  деген  зат  есім  сөздерге  тиісті 

аффикстер  жалғану  арқылы  жа салған.  Шет  тілінен  енген  сөздердің  басым 

көпшілігі  өздерінің  мағынасын  сақтап,  семантикалық  жақтан  өзгеріске  көп 

ұшырамайды.  Бұрын  қазақ  жерін  моңғолдардың  жаулап  алуымен  байланыс-

ты,  моңғол  тілінен  де  көптеген  сөздер  ауысқан.  Моңғол  тілінен  қазақ  тіліне 

сөз  ауысу  тек  моңғолдар  мен  жоңғарлардың  шабуылы  салдарынан  ғана  емес, 

бұл  екі  халықтың  бір-бірімен  көршілес  тұрып,  мәдени,  саяси,  экономикалық 

жақтарынан  қарым-қатынас  жасауының  нәтижесінде  де  көптеген  сөздер  еніп 

отырған.  Мысалы,  қазақша  қарыз  –  гарз.  Мысалы,  «менеджер»  де ген  термин 

«manager»  деген  ағылшын  сөзінен  алынған.  Мағынасы  –  кәсіби  басқарушы, 

іскер адам, өндірісті басқару жөніндегі маман. «Рейтинг» – ағылшын тіліндегі 

«ratіng»  деген  сөз ден  алынған.  Қазіргі  таңда  олар  өте-мөте  көп  қолданылады. 

Макроэкономикада жиі кездесетін бұл сөз кредит рейтінгі тір кесімен белгілі. Ол 

қарыз алушының кре дит алу қабілетін, оның міндеттемесінің сенімділігін бағалау, 

тәуекелдігінің денгейіне байланысты әріп белгілері немесе арнаулы есеп телетін 

индекс мағынасын білдіреді. Ағылшын тілі арқылы кірген нарықты экономикаға 

байланысты шетел терминдері өзгеріссіз алынады. Төменде солардың біразын 

мағыналарымен  берейік.  Аванс  –  бірінші,  материалдық  игілік,  атқарылған 

жұмыс және көрсетілген қызмет үшін алдағы төленетін төлем есебінен берілетін 

ақшалай  сома.  Екінші,  есеп  айырысу  тә сілдерінің  бірі,  онда  кредитор  (несие 

беруші) келісімшартта көрсетілген банкіден өзіне тиесілі төлемді келісімшарт 

жасасқан жақтар белгілеген шарттармен және мерзімінде алады. Үшінші, есеп 

Д.С. ИКЕНОВ, А.А. АМАНГЕЛДІ. 2 (66) 2015. Б. 305-311 

 

 

 

                ISSN 1683-1667 

310

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

айырысатын  құжат  немесе  ақша  құжаты,  ол  жөнелтілген  тауар  үшін  тауар-

көлік құжаттарын арнайы қалдырылған қаражат есебінен немесе аккредитивті 

ұсынушыға белгілі бір ақша сомасын беру жөнінде бір кредит мекемесі басқа 

бір мекемеге жүктейтін тапсырма. Агент – басқа бір адамның, прин ципалдың, 

мүлік иесінің тапсыруы бойынша, оның есебінен және оның атынан белгілі бір 

операциялар  жасайтын,  сондай-ақ  келісімнің  даярлануын  қамтамасыз  ететін, 

бірақ келісімге қол қоюға құқы жоқ заңды ұйым немесе жеке адам. Аккредитив – 

оның екі мағынасы бар. Бірінші: есеп айырысу тәсілдерінің бірі; екінші, кредитор 

(несие беруші) келісімшартта керсететін төлем. Актив – есепке алу категориясы, 

оған нарық субъектісі мүлкінің құны, қарыз дарды төлеуге арналған қаржы мен 

сақтық қорлары кіреді. Акциз – бағаға немесе тарифке қосылып, тауарға және 

көрсетілген қызметке салынатын қосалқы салықтың бір түрі [3].

Бұрын күнделікті өмірімізде сирек немесе қолданыла бермейтін сөздер мен 

сөз  тіркестері:  үлгі  –  модель  –  model,  қозғалмайтын  мүлік  –  недвижимость  – 

real estate, деңгей – уровень – level, жарнама – реклама – advertisement, кепіл 

–  залог  –  mortgage,  құжат  –  документ  –  document,  құнды  қағаздар  –  ценные 

бумаги  –  securities  сияқты  сөздер  аз  уақыттың  ішінде  күнделікті  өмірімізге 

еніп  кетті.  Кірме  терминдер  дыбыстық  құрамы,  тұлғалануы  мен  дыбысталуы 

жағынан  төл  терминдерден  ерекшеленіп,  оқшауланып  тұрады.  Қазақ  тілінің 

дыбыстық  жүйесіне  икемделінбей  қабылданғандықтан  олар  үндестік  заңына 

бағынбай  жұмсалады.  Интернационалдық  терминдерді  өз гертпей  қабылдау  – 

өз тіліміздің мүм кіндігін шектеу деген сөз. Ол туралы академик Ә. Қайдаров: 

«Тіл-тілдердің арасында ортақ интернационализмдер болмаса немесе аз болса, 

ғылым дамымайды, ғылыми қарым-қатынас үзіледі деп байбалам салудың бәрі 

бекер.  Жер  жүзіндегі  терминдік  ұғымдарының  бәрін  шет  тіл  сөздері  арқылы 

емес, өз тілінің негізінде меңгеріп, ғылым мен техниканы дамытып отырған. Бұл 

салада біз Қытай, Жапон т.б. халықтарды жақсы білеміз», – дейді. Қазақ тілінің 

экономикалық  терминдері  де  өз  бастауын  халықтың  өмір  сүру,  күн  көрісіне 

байланысты байырғы, қарапайым сөздерден алған: айырбас, төлем, өнім, құн, 

қор, несие, мұра, қарыз т.б. Орта ғасырларда қазақ халқының басқа елдермен 

халықаралық  байланысы  «Жібек  жолы»  арқылы  күшейген.  Бұл  дәуірлерде 

қазақтың экономикалық өз терминдері де біраз дамыған, сонымен қатар араб, 

парсы,  моңғол,  қытай  тілдерінен  де  бірқатар  экономикалық  терминдер  енген. 

Бұл  терминдер  қазақтың  өз  терминіне  айналып,  сіңісіп  кеткендігі  соншалық, 

этимологиясын  ақтарып  зерттемесе  де,  қайсысы  қандай  тілден  кірді  деп  айту 

да  мүмкін  емес.  Қазіргі  тілімізде  экономика  ғылымында  қолданылып  жүрген 

терминдердің тамыры тым терең екендігін ескерсек, бұлар бағзы замандардан 

бері  келе  жатқандығы  белгілі.  Нарықтық  қатынастарға  байланысты  олар 

ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

311

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

күнделікті  тұрмыста  қолданылатын  лексикамызға  айналды.  Бұл  сөздер  казіргі 

өркениеттің жеткен жетістігіне, қоғамдық даму дәрежемізге тікелей байланысты. 

Бүгінде  экономика  –  өмірдің  күре  тамырына  айналды  десек  артық  айтқандық 

емес, ол өз дәуірінде болып жат қан өзгерістердің барлығын, кім-кімді болмасын 

бей-жай қалдырмасы анық. Әсіресе қазақ халқының егемен дігінің нық болуы, 

нарықтық экономиканың серпінді, қарыштап қарқын алуы, еліміздің дамуының 

кепілі іспеттес. Небір толып жатқан шетелдік терминдерді де, олардың заттық 

мазмұнын да қоса әкеле білді. Мұндай жағдайда қашанда қоғамымызға кірме 

терминдердің қай-қайсысы да өмірімізге тез сіңісіп, дамыған елдермен байланыс 

жасауға қолайлы жағдай туғызып отыр десек, біз білетін қазіргі қоғам қандай 

дегенде?  –  көпшілік  қауым  «интелектуалдық»,  «индустриялы-инновациялық», 

«ақпараттық»,  «техника  мен  технология»  ғасыры,  яғни  жер  жүзі  біртұтас  әрі 

бірыңғай  жаһанданудың  жаңа  басым  бағыттары  үрдісінде  қалыптасты  деп 

айтуға болады. Жалпы терминдер түсінігіндегі кірме сөздерді ұлттық тілде бір 

ізділікке келтірудің кемшіл тұстары жетерлік, себебі баламасы жоқ сөз кемде-

кем, оны еңбектеніп іздеп табу қажет. Ал ол дегеніміз ұзақ уақытты, көп ізденісті 

қажырлы  еңбекті  талап  етеді.  Ең  бастысы,  халықаралық  экономикалық  кірме 

терминдерді  тәжімалаудың  қажеті  шамалы,  бұған  басты  себеп,  тәжімаланған 

терминдерді халық өзі өмір сүріп отырған ортада, күнделікті тұрмыста, жұмыста 

қолданбайды. Ендеше, жаңа технологиялар ғылымның күннен-күнге қарыштап 

қарқын алуы барысында өзге тілдік атауларды, яғни халықаралық экономикалық 

кірме терминдерді сол қалпында қалдыру қажет деп ойлаймын [4].

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Кеңесбаев У. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика) / У. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев. 

– Алматы, 1962. – 33 б.

2. Аяпова Ж.М. Русско-казахский толковый экономический словарь предприни-

мателя: словарь / Ж.М. Аяпова, Е.М. Арынов. – Алматы: Инкар, 1993.

3. Ақшалова Б.Н. Макроэкономика / Б.Н. Ақшалова. – Білім, 1997 (Аударма). 

4. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы / Ө. Айтбаев. – 

Алматы. Ғылым, 1988. – 86 б.

REFERENCES

1. Kenesbaev U., Musabaev Q., Qazіrgі qazaq tіlі. leksika, fonetika. Almaty, 1962, 33 

(in Kaz).

2. Ajapova  Zh.M., Arynov  E.M.,  Russko  kazahskij  tolkovyj  jekonomicheskij  slovar' 

predprinimatelja slovar'. Almaty. Inkar, 1993 (in Russ).

3. Aqshalova B.N., Makrojekonomika. Bіlіm. 1997 Audarma (in Russ). 

4. Ajtbaev O., Qazaq terminologijasynyn damuy men qalyptasuy. Almaty. Qazaq SSRіnіn 

Qylym baspasy. 1988, 86 (in Russ).

Д.С. ИКЕНОВ, А.А. АМАНГЕЛДІ. 2 (66) 2015. Б. 305-311 

 

 

 

                ISSN 1683-1667 

312

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

ӘОЖ 330.34.

жүктеу/скачать 13,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: