Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

твие между элементарными составными частями означающего
и буквами. Означающее же находится в соответствии не только
с   семантическим   компонентом   знака,   с   означаемым,   но   и   с
праг-матическим   компонентам,   в   том   числе   в   внутренней
формой знака” (Кузьмина С.М.)
Тест сұрақтары
1. Жазу таңбалары
а) дыбыстық, ұғымдық, логикалық
b) ұғымдық, логикалық, грамматикалық
c) дыбыстық, ұғымдық, грамматикалық
d) логикалық, дыбыстық, грамматикалық
2. Әліпби талаптары
a) экономикалық, саяси, фонологиялық
b) фонологиялық, педагогикалық, экономикалық
c) психологиялық, педагогикалық, фонологиялық
d) саяси, психологиялық, педагогикалық
3. Фонетикалық   принциппен   жазылған
сөз: a) Ботагөз
b) хикая
c) қаһарман
d) басшы
4. Ең   алғаш   вокалды   жазуды   ойлап   тапқан
ел a) гректер
b)   финикиялықтар
c) шумерлер
d) қытай
5. Қазақ   жазуында   әріп   саны   фонема   санынан   кем
қанша әліпби болды?
a) бір
b) үш
c) төрт
d) екі
6. Байтұрсын әліпбиі әріп санын қысқартудың қандай 
тәсілін қолданды?
а) дәйекше арқылы
b) дауыстыны үнемдеу 
b) дауыссызды үнемдеу
b) төл дыбыстарды ғана таңбалау
5-семинар. Әліпбидегі әріп пен тілдегі фонема қатынасы.
Семинар сұрақтары:
1. Қазақ әліпбиіндегі ең көп дыбысты таңбалайтын әріптер қайсы?
2. Қазақ әліпбиінде қанша төл фонеманы таңбалайтын әріп, қанша
кірме әріп және қанша дыбыс тіркесін таңбалайтын әріп бар?
3. Дыбыс-фонема-графема-әріп қатынасын  нақты әріпті мысалға
ала отырып, қалай көрсете аласыз?
Қазіргі қазақ графикасындағы әріптерді дыбысталған сөз
– фонема – графема қатынасында алғаш рет талдап көрсеткен
ғалым Н.Уәлиұлы болды. Зерттеуші дыбысталған сөзді жазу да,
жазылған   сөзді   оқу   да   фонема   арқылы   жүзеге   асатынын
анықтай отырып, қазақ жазуы теориясының негізін айқындады.
Н.Уәлиұлының сөз болған еңбегінен басқа қазақ тіл білімін-
де графикадағы әріп-дыбыс қатынасын көрсететін зерттеу жоқ
екенін ескере отырып, біз қазіргі жазуымыздағы әріптерді гра-
фема-фонема-дыбыс қатынасында саралауды мақсат етеміз.
Қазақ тілі фонемаларының дыбыс қорын түгендеген проф.
Ә.Жүнісбек   пен   М.Жүсіповтің,   Н.Уәлиұлының,   зерттеуші
З.Бадамбекқызының зерттеулерінен ауызша тіл бірлігі – дыбыс
пен жазба тіл бірлігі әріп күрделі қатынаста екеніне көз жет-
кіземіз. Ол күрделілік әліпбиде бір фонеманың реңктерін біл-
діретін   әріп   немесе   басқа   бір   белгі   болуы   мүмкін   бе,   бір
әріппен әртүрлі фонеманы таңбалауға  бола ма, бір фонеманы
әртүрлі   әріппен   таңбалауға   бола   ма,   фонема   тіркесін   бір
әріппен бел-гілеуге бола ма, бір фонеманы екі немесе одан да
көп әріппен таңбалауға бола ма деген мәселелерден тұрады.
Негізінен осы мәселелерді назарға алу, қазақ жазба тіл мен
ауызша   тілдегі   әріп-фонема-дыбыс   қатынасы   қазіргі   қазақ
жазуының мәртебесін, емле қиындықтарын, әліпби кемшілігін,
орфографияны  жетілдіру қажеттілігін саралауға  көмегін  тигі-
зеді.
Талдау әріп (графема)-фонема-дыбыс қатынасында жүреді.
Өйткені жазу теориясы тұрғысынан әріп – фонеманы таңба-
110
111

лаушы, графеманың тұрпат межесі болып табылады. Қазақ гра-
фикасында 312 әріп қоры (164 кіші баспа және жазу, 148 бас
бас-па және жазу) бар. Оның һ, ң, ь, ъ әріптерінің бас әрпі жоқ.
ә,  б,  в,  г, ғ, д, е, е, ж, з, и  әріптерінің бас әрпі мен кіші әрпі
өзара сәйкес келеді, ал а, б әрпінің баспа бас әрпі мен кіші әрпі
екі түрлі.  А,  б,  в, г, ғ, д, һ, р, т  әріптерінің бас әрпі мен кіші
әрпі   жазба   түрінде  ұқсамайды.   Қазақ   тілінің   өзіне   тән
фонемаларын   белгілейтін   –   /   ә/-/е/-нің   төңкерілген   түрі,
/ө/,/қ/,   /ң/,   /ғ/   орыс   графикасындағы  о,   к,   н,   г  –  әріптеріне
қосымша белгі салынған түрі,  ал  /ү/, /ұ/  у  әрпінің өзгертілген
түрі.
Біз  зерттеу  нысанына   әріп  қорын  түгел   алмай,   ортақ   абс-
тракті бірлік –графема – арқылы әліпбидегі әріптердің мазмұн
межесін және  фонеманың дыбыс қорын көрсетеміз (7-кесте).
Қазақ жазба тілінде 9 әріп дауысты фонеманы, 19 әріп дауыс-
сыз фонеманы таңбалайды.  э,  ь,  ъ,  в,  ц,  ч  әріптері тек кірме
сөздерде   жазылғандықтан   талдау   нысанына   алынбайды.
Немесе бұл әріптердің орыс тіліндегі дыбыс қорын бір бөлек
және   қазақ   тілінің   ауызша   әдеби  тілі   мен   қарапайым   сөйлеу
тіліндегі (игерілгендегі) дыбыс қорын бір бөлек беру керек.
Сонымен,   9   дауысты   фонемаға   қазақ   әліпбиінде   9   әріп
арналған. Олардың ішінде көпмәнді әріпке е (10), ы (7), і (7), а (6),
о (3) жатады. ө (2), ә (і) графемалары бір және екі мәнді. Мұндағы
[Ш] белгісі графема сөйлеуде нөлмен алмасады деген-ді, ал [үШ],
[ұШ] белгілері – графема [ұ] [ү] реңкінде редукцияға ұшырайды
дегенді білдіреді. [
у
ө] [
у
о] [
j
е] таңбалары дифтонгтік сипатты және
алдынан   қосылған   дауыссыз   әнтек   естіледі   де-генді   білдіреді.
Келесі бір таңбалар жүйесі жуан-жіңішке, ерін-езулік варианттың
аралығында  өтпелі  дыбыс  реңкі  бар  дегенді  білдіруге  арналған.
Мысалы, [а] мен [ә] варианттарының ара-сында [а], не [ә] емес, екі
дыбыс аралығындағы [д] вариациясы бар. Сол сияқты үш буынға
дейін   еріндік   буын   езулік   буынға   өзгеше   реңкпен   алмасады.
Сондықтан   ерін   дауыстылар   мен   езу   дауыстылар   аралығында
еріндік   реңкін   де   езулік   реңкін   де   алып   отыратын   вариациялар
([еє], [о],  [ы])  бар. Кестеде қазақ орфог-рафиясы үшін қиындық
тудырып   отырған  а,  е,  ы,  і  әріптерінің   гиперфонеманы   беретін
позициялары да көрсетілген.
Енді қазақ әліпбиіндегі б, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с,
т, ф, х, ћ, ш (21)  дауыссыз дыбыс әріптерінің және  я, ю, и, у, щ
таңбаларының фонема-дыбыс қатынасын көрсетейік (8-кесте).
112
ф
он
ем
а 
– 
ды
бы
с 
қа
ты
на
сы
м
ы
са
л
да
р
б[
а]
л[
а]
қа
р[
 ]ы
рғ
ай
, қ
ар
[ ]
ағ
аш
, а
рм
ан
д[
,,,
]ө
ту
ш[
ә]й
, м
[ә]
йс
ок
, б
ид
[ә]
й,б
[ә]
йт
өб
ет
,[ә
]б
үй
ір
әм
ән
д[
д]
, д
үб
ар
[д
],л
әз
за
тт
[д
]ң
ғ[д
]м
ме
н,
 дү
да
м[
д]
л
ді
лд
[ә
], 
тіл
м[
ә]
р,
 ті
лм
[ә
]ш
,д
ін
д[
ә]
р,
мү
б[
ә]
р[
ә]
к,д
ім
к[
ә]
с,м
ін
[ә
]ж
[ә
]т
ке
с[
а]
па
т
[ә
]ж
е,
 [
ә]
л,
 с
[ә
]н
, [
ә]
з[
ә]
зі
л
қ[
о]
р,
 ж
ал
ақ
[о
]р
[ о
]р
м
ан
, [
 о
]т
ан
уу
мо
рф
ол
о-
ги
ял
ық
жа
ғд
ай
құ
ра
ма
 сө
зс
ың
ар
ла
ры
жі
гін
де
бі
р б
уы
нд
ы;
жі
ңі
ш
ке
сы
ңа
рл
ық
ұр
ам
ас
өз
де
кі
рм
е 
сө
зд
ер
де
кі
рм
е 
сө
зд
ер
де
кө
бі
не
 кі
рм
ес
өз
де
рд
е
7 
ке
ст
е 
– 
Д
ау
ы
ст
ы
 д
ы
бы
с 
әр
пі
 –
ф
он
ол
ог
и
ял
ы
қ
 ж
ағ
да
й
сө
зд
ің
 б
ар
лы
қ 
ш
ен
ін
де
қа
та
р 
ке
лг
ен
 ек
ід
ау
ыс
ты
ны
ңб
ір
ін
ш
ісі
бо
лғ
ан
да
ж
, ш
, й
 а
ра
лы
ғы
нд
а
жі
ңі
шк
е б
уы
нд
ар
да
н 
ке
йі
н,
ІІІ
бу
ын
да
жі
ңі
шк
е б
уы
нн
ан
 ке
йі
нІ
Іб
уы
нд
а
сө
з б
ас
ын
да
, б
ірі
нш
ібу
ын
да
жә
не
си
ре
ке
кін
ш
ібу
ын
да
да
уы
сс
ыз
да
н 
ке
йі
н,
 б
ір
ін
ш
іб
уы
нд
а
сө
з 
ба
сы
нд
а
ды
бы
с
[а
]⇒
Ш
[ә
]⇒
[д
]⇒
[ә
]⇒
[а
]⇒
[ә
]⇒
[о
]⇒
[ 
о]
⇒
у
е>
фо
не
м
а
<а
>⇒
⇒
-<
<ә
>⇒
<о
>⇒
<а
> ⇒
аа
әр
іп
/а
/
/ә
/
/о
/
113

⇒ [ө]
жіңішке буыннан соң
Сәңқ[ө]й
/ө/
⇒ <ө>
⇒ [ө]
дауыссыздан кейін, бірінші
к[ө]не, т[ө]бе
буында
⇒ [
у
ө]
сөз басында
[
у
ө]т, [
у
ө]лең
/е/
⇒ <е>
⇒ [э]
жуан сыңарлы
[э]рлан, [э]лнұр, ес[э]к, ш[э]п,
құрама сөзде, с, ш, ж
с[э]п, ж[э]у
дыбыстарынан кейін
⇒ [е]
сөз ортасында, аяғында
к[е]л, т[е]с
⇒ [
j
е]
сөз басында
[
j
е]т, [
j
е]л
⇒ [ә]
ауызекі тілде
[ә]д[ә]биет, көг[ә]ршін
⇒ [і]
Ш-ның алдында
[і]ншалла, [і]штеме, [і]штеңке
11
4
⇒ [и]
Кірме сөзде
[и]ншаллла
⇒ Ш
Дауыстымен қатар
Кел[
,
]алмады, кел[
,
]іліністі,
келгенде, сөз тіркесі
екп[
,
]ағаш
жігінде
⇒ [ө]
Еріндік буыннан кейін
түй[ө], бөл[ө],күй[ө]
⇒ [е˚]
Ерін үндестігінің 3-4-
Дөңгел[е˚]к, құрм[е˚]т, сур[е˚]т,
буынында
сүрмел[е˚]у, өзенг[е˚]
⇒ <е>-<а>
⇒ [ә]
Бейүндес буын аралығында Кірме сөздерде қар[ә]кет, қош[ә]мәт
/ы/
⇒ <ы>
⇒ [ұШ]
Бітеу буын аралығында,
Құб
ұ
жық, құр
ұ
лыс, құб
ұ
лыс
ерін үндесімінде
⇒ [ы]
Сөз басында, І буыннан
Т[ы]н[ы]ш, с[ы]зба
басқа буында
⇒ [Ш]
Бітеу буын, екі дауысты
Тағ[
,
]лым, алт[
,
]атар, сар[
,
]май,
аралығында, бірінші буын
бағ[
,
]лан, қ[
,
]рау, п[
,
]шақ
ішінде
⇒ [ұ]
Еріндік буыннан соң
тұзд[ұ], бор[ұ]ш, құзғ[ұ]н
⇒ [ы˚]
Ерін үндесімінің 3-4-
Борышш[ы˚]з, қуш[ы˚]кеш,
буынында
қорытынд[ы˚],
қорқынышш[ы˚]з
⇒ [і]
Жіңішке буынды сыңармен
қайс[і]бір
келгенде
⇒ <ы>-<і>
⇒ [і]
Бейүндес буын аралығында
Қат[і]гез, тауқ[і]мет, ақ[і]рет,
лағ[і]нет, тақ[і]лет
/і/
⇒ <і>
⇒ [ү]
Еріндік буыннан соң
түлк[ү], күн[ү]м, сүйк[ү]мд[ү]
11
5
⇒ [үШ]
Бітеу буын аралығында,
Сүй
ү
ніш, күй
ү
ніс
ерін үндесімінде
⇒ [і]
Сөз соңында, бір буынды
к[і]м, т[і]с, [і]с, келд[і], к[і]лт
сөзде, І буыннан басқа
буында
⇒ [Ш]
дауыстымен қатар
өл[
,
]ара, кел[
,
]сап, ер[
,
]кі,
келгенде, сөз аяғында,
мұр[
,
]ны
тәуелдік жалғауы
к[
,
]лем, м[
,
]немін
қосылғанда, І буында
⇒ [ы]
жуан дауыстымен іргелес
қау[ы]п, қаб[ы]р
келгенде
⇒ [і˚]
ерін үндесімінің 3-4-
сүйінішс[і˚]з, көтеріл[і˚]с,
буынында
күзетшіл[і˚]к

⇒ <і>-<ы>
⇒ [ы]
бейүндес буын аралығында
құд[ы]рет
/ұ/
⇒ <ұ>
⇒ [ұ]
алғашқы екі буында
[ұ]л, б[ұ]л, мазм[ұ]н, мағл[ұ]м
⇒ [Ш]
бітеу буын аралығында,
мақ[
,
]лұқ, мақ[
,
]лұқша
ерін үндесімінде
/ү/
⇒ <ү>
⇒ [ү]
алғашқы екі буында
[ү]й, к[ү]л, мәжб[ү]р
⇒ [Ш]
бітеу буын
мәк[
,
]рүк
8 кесте – Дауыссыз дыбыс әрпі – фонема –дыбыс қатынасы
әріп фонема
дыбыс
фонологиялық жағдай
морфология-
мысалдар
лық жағдай
/б/
⇒ <б>
⇒ [б’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[б’˚]өрі, [б’˚]үр
11
6
іргелес келгенде
⇒ [б˚]
Жуан еріндіктермен
[б˚]ор, [б˚]ұр
іргелес келгенде
⇒ [б]
Жуан езуліктермен іргелес
[б]ала, [б]ас
келгенде
⇒ [б’]
Жіңішке езуліктермен
[б’]ес, [б’]әлкім
іргелес келгенде
⇒ [б˘]
Дауыстыаралық
а[б˘]ай, е[б˘]едейсіз,
позицияда
ө[б˘]ектеу, о[б˘]ал
⇒ [п]
Қатаңнан кейін
ақ[п]ас, жеңіс[п]ек, көк [п]өрі,
тас [п]ол
⇒ [п]
Сөз аяғында
Ара[п]
⇒ [п˘]
Ш, с-ның алдында
Ара[п˘]сың ба
⇒<б>-<п>
⇒ [п]
Қатаңнан кейін
қақ[п]ас, бет[п]ақ, ақ[п]ар,
төр[п]ақ
⇒<п>-<б>
⇒ [б]
Ұяң, үндіден кейін
Көн[б]іс, дег[б]ір, ет[б]етінен
⇒<б>
⇒ [б˘]
Дауыстыаралық
Маха[б˘]ат
позицияда
⇒<б>+<б>
⇒[б]
Лә[б][б]ай, жа[б][б]ар
+[б]
/г/
⇒<г>
⇒ [г]
Жуан езуліктермен буын
[г]аућар
құрағанда
⇒ [к]
Қатаңнан кейін
ақ[к]үл, айт[к]үл
⇒ [г’]
Жіңішке езуліктермен
[г’]әп, кере[г’]е
буын құрағанда
11
7
⇒ [г’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[г’˚]үл, [г’˚]үріл
буын құрағанда
⇒<г>-<к>
⇒ [г]
Сыңар
ала[г]өбе, ала[г]еуім,
мағынасы
ала[г]үлік, сай[г]үлік, ада-
көмескі
[г]үде, адың-[г]үдің
біріккен
сөздерде
⇒<к>
⇒ [г]
Дыбыстық
Кө[г]ал, кө[г]ауыз, кө[г]еру,
контомина-
кө[г]орай, кө[г]ет, кө[г]ілдір
цияға түскен
біріккен сөзде

/ғ/
⇒<ғ>
⇒ [ғ]
Сөз басы мен ортасында,
[ғ]арыш, ал[ғ]ыс
жуан езуліктермен
іргелесте
⇒ [ғ˚]
Жуан
[ғ˚]ұн, бұ[ғ˚]ы, [ғ˚]ұмыр
⇒ [ғ’]
Жіңішке езуліктермен
[ғ’]ақлия, [ғ’]азиз, қа[ғ’]ілез
іргелес келгенде
⇒ [қ]
Қатаңнан кейін
ширек [қ]асыр, жас [қ]ұмыр
/д/
⇒<д>
⇒ [д]
Жуан езуліктермен іргелес
[д]ала, қарбыз[д]ың
келгенде
⇒ [д’]
Жіңішке езуліктермен
[д’]әл, кез[д’]ер
іргелес келгенде
⇒ [д˚]
Жуан еріндіктермен
[д˚]орба, [д˚]ұрыс
11
8
іргелес келгенде
⇒[д˚’]
Жіңішке еріндіктермен
[д˚’]үние, [д˚’]өңгелек
іргелес келгенде
⇒ [т]
Қатаңнан кейін, жуан
жат[т]ауыс,
езулікпен іргелес келгенде
⇒ [т˚]
Қатаңнан кейін, жуан
ат [т]орба
еріндікпен іргелес
келгенде
⇒ [т’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т’]әптер, бес [т’]әрігер
езулікпен іргелес келгенде
⇒ [т˚’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т˚’]өңгелек
еріндікпен іргелес
келгенде
⇒<д>
⇒[дд]
Кірме
Мү[дд]е, ә[дд]і, құ[дд]ы
сөздерде
⇒<д>-<л>
⇒ [л]
Жергілікті
түң[л]ік, маң[л]ай, саң[л]ақ,
тілде
таң[л]ай
/ж/
⇒<ж>
⇒ [ж]
Сөз басында, ортасында,
[ж]аз, а[ж]ал
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [ж’]
Сөз басында, ортасында,
[ж’]е, [ж’]ә, [ж’]ай, [ж’]ићаз,
жіңішке езуліктермен
[ж’]ићангер, [ж’]айлау,
және й, ћ фонемасымен
[ж’]айылым
іргелес, не бір
сингармотембрде келгенде
11
9
⇒[ж˚’]
Сөз басында, ортасында,
[ж˚’]үз, [ж˚’]өтел, [ж˚’]үгіріс
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒[ж˚]
Сөз басында, ортасында,
[ж˚]орға, [ж˚]ұрт
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [ш]
Қатаң дауыссыздан кейін,
бес[ш]асар
жуандармен іргелес
жағдайда
⇒ [ш’]
Қатаң дауыссыздан кейін,
үш[ш’]ер
жіңішкелермен іргелес
жағдайда

⇒[ш˘]
[Т] дыбысымен іргелес
жат[ш˘]ер
позицияда
⇒[ш˚]
Қатаң дауыссыздан кейін,
тас[ш˚]ол, бас [ш˚]ұлу
жуан еріндіктермен
іргелес жағдайда
⇒[ш˚’]
Қатаң дауыссыздан кейін,
үш[ш˚’]үз
жіңішке еріндіктермен
іргелес жағдайда
/з/
⇒<з>
⇒ [з]
Сөз басында, аяғында
[з]алым, қа[з]ақ
ашық буыннан кейін,
жуан езуліктермен іргелес
жағдайда
12
0
⇒ [з’]
Сөз басында, аяғында
ке[з’], [з’]әр, ке[з’]ек
ашық буыннан кейін,
жіңішке езуліктермен
іргелес жағдайда
⇒ [з˚]
Сөз басында, аяғында
[з˚]ор, құ[з˚]ыр
ашық буыннан кейін,
жуан еріндіктермен
іргелес жағдайда
⇒ [з˚’]
Сөз басында, аяғында
ке[з˚’]уіл, жү[з˚’], жү[з˚’]ік
ашық буыннан кейін,
жіңішке еріндіктермен
іргелес жағдайда
⇒ [ж]
[Ж] дыбысымен, жуан
қа[ж]жуа
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [ж’]
[Ж] дыбысымен, жіңішке
те[ж’] жет
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒[ж˚]
[Ж] дыбысымен, жуан
бо[ж˚] жорға
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒[ж˚’]
[Ж] дыбысымен, жіңішке
Кө[ж˚’] жасы
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [ш]
[Ш] дыбысымен және
жа[ш] шықты
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
12
1
⇒ [ш’]
[Ш] дыбысымен және
те[ш’] шықты
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒[ш˚]
[Ш] дыбысымен және
бо[ш˚] шалу
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒[ш˚’]
[Ш] дыбысымен және
Кө[ш˚’] шалу, сө[ш˚’]шең
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [с]
[С] дыбысымен және
жа[с]са, та[с]сыну
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [с’]
[С] дыбысымен және
те[с’]сің, бі[с’]сіз, сі[с’]сіз
жуан езуліктермен іргелес
келгенде

⇒ [с˚]
[С] дыбысымен және жуан
тұ[с˚]сыз, мұ[с˚]сынбау
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [с˚’]
[С] дыбысымен және
Кө[с˚’]сіз
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒<зз>
⇒ [зз’]
Кірме сөздерде Лә[зз’]ат, кә[зз’]ап
/й/
⇒
⇒ [j]
Дауысты дыбыстан кейін,
ма[j], та[j]
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [j’]
Дауысты дыбыстан кейін,
Мә[j’]ек, се[j’]сенбі
жіңішке езуліктермен
12
2
іргелес келгенде
⇒ [j˚]
Дауысты дыбыстан кейін,
мо[j˚]ын, құ[j˚]ын
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [j˚’]
Дауысты дыбыстан кейін,
тү[j˚’]ін, сү[j˚’]ін
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
/к/
⇒<к>
⇒ [к’]
Сөздің барлық позициясын-
[к’]ітап, те[к’], те[к’]е,
да жіңішке езуліктермен
тә[к’]аппар
іргелес келгенде
⇒ [к˚’]
Сөздің барлық
[к˚’]өз, [к˚’]үз, тү[к˚’]ір
позициясында жіңішке
ерінліктермен іргелес
келгенде
⇒<к>-<г>
⇒ [г]
Біріккен сыңар ара[г]ідік
мағынасы дер-
бес қолданы-
ла алмаса
⇒ [г’]
Дауыстыаралық, жіңішке
те[г’] жүріс, ке[г’] алу
езуліктермен іргелес
позицияда
⇒ [г˚’]
Дауыстыаралық, жіңішке
тү[г˚’] жоқ, мү[г˚’] жинау
еріндіктермен іргелес
позицияда
⇒ [г]
Дауыстыаралық, жуан
Кө[г] алма, кө[г]ал, кө[г]орай
езуліктермен, іргелес
12
3
позицияда
⇒<г>
⇒ [г]
Түбір мен
Кө[г]і, те[г]інде
қосымша
жігінде
⇒<кк>
⇒ [кк]
Кірме
Гә[кк]у, ә[кк]і
сөздерде
/қ/
⇒<қ>
⇒ [қ]
Сөздің барлық
[қ]аза[қ], та[қ]ыр
позициясында, жуан
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [қ˚]
Сөздің барлық
[қ˚]ор, [қ˚]ұры[қ˚], о[қ˚]ыс
позициясында, жуан
еріндіктермен іргелес
келгенде

⇒ [қ’]
Сөздің барлық
[қ’]асиет, [қ’]адір, [қ’]азір
позициясында жіңішке
дауыстылармен және
жіңішке сингармотембрлі
сөз деңгейінде
⇒<қ>-<ғ>
⇒ [ғ]
Дауысты-, ұяң-,
ай[ғ]ай, қым-[ғ]уыт, қыз-
үндіаралық позицияда
[ғ]ырқын,
<қ>
⇒ [ғ]
Дауыстыаралық, ұяң,
то[ғ] жүру, айғабақ, а[ғ˚]ала,
үндімен іргелес позицияда
а[ғ˚]маңдай
⇒ [қ˘]
[С], [ш]-мен іргелес
та[қ˘]сан, а[қ˘]ша
келгенде
⇒ [х]
Буын үндесімі өзгерер
ра[х]мет, а[х]мет, бар[х]ан,
12
4
алдында, [р] дыбысымен
дастар[х]ан, дар[х]ан
іргелес келгенде
⇒ [х˚]
[Й]-мен, дауыстымен
су[х˚]ит, дүние[х˚]ор,
іргелес позицияда
шай[х˚]ор
⇒<ғ>
⇒ [ғ]
Түбір мен
ба[ғ]ы, та[ғ]ы
қосымша
жігінде
⇒ [ққ]
Кірме сөзде
ло[ққ]ы
/л/
⇒<л>
⇒ [л]
Сөз ортасында, аяғында,
қа[л], са[л]ақ
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [л’]
Сөз ортасында, аяғында,
ке[л’], мә[л’]ім
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [л˚]
Сөз ортасында, аяғында,
қо[л˚], бо[л˚]ыс
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [л˚’]
Сөз ортасында, аяғында,
Тө[л˚’], бө[л˚’]е
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [
ы
л]
Сөз басында, жуан
[
ы
л]ақ, [
ы
л]ас
езуліктермен іргелес
келгенде
12
5
⇒ [
і
л]
Сөз басында, жіңішке
[
і
л]ек, [
і
л]еп
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [
ұ
л]
Сөз басында, жуан
[
ұ
л]оқылдау, [
ұ
л]облу
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [
ү
л]
Сөз басында, жіңішке
[
ү
л]үпілдеу, [
ү
л]өкет,
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒<лл>
⇒ [лл]
Кірме сөздерде кү[лл]і, а[лл]а
/м/
⇒<м>
⇒ [м]
Барлық позицияда, жуан
[м]ысық, қа[м]ыс
езуліктермен іргелес

келгенде

⇒ [м’]
Барлық позицияда,
ке[м’]е, [м’]ән
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [м˚]
Барлық позицияда, жуан
[м˚]ұз, құ[м˚]ыра
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [м˚’]
Барлық позицияда,
[м˚’]үйіз, кү[м˚’]іс, кө[м˚’]ір
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒<м>-<н>
⇒ [м]
жа[м]бас, ша[м]ба, сә[м]бі
⇒<н>
⇒ [м]
Кісі, жер-су
Жексе[м]бай, Се[м]бай,
аттары, кірме
дүйсе[м]бі, сейсе[м]бі
12
6
сөзде
⇒<м>
⇒ [м]
Кірме
Мүкә[м]ал
сөздерде
/н/
⇒<н>
⇒ [н]
Барлық позицияда, жуан
[н]ан, бағы[н]
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [н’]
Барлық позицияда,
се[н’], жә[н’]е
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [н˚]
Барлық позицияда, жуан
жо[н˚], тұ[н˚], то[н˚]
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [н˚’]
Барлық позицияда,
тү[н˚’]де, [н˚’]өкер
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [ң]
[Қ], [ғ]-мен іргелес
жа[ң]қалта, на[ң]ғысыз,
келгенде
⇒ [ң’]
[К], [г]-мен іргелес
се[ң’] кел, ме[ң’] кетемін
келгенде
⇒ [ң˚]
[Қ], [ғ]-мен, жуан
құ[ң˚]ға, қойы[ң˚]ға
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [ң˚’]
[К], [г]-мен, жіңішке
тү[ң˚’]гі, кү[ң˚’]ге, кү[ң˚’]көріс
еріндіктермен іргелес
12
7
келгенде
⇒ [м]
[Б], [м], [п]-мен және
қа[м] майдан
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [м’]
[Б], [м], [п]-мен және
се[м’] бар ғой
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [м˚]
[Б], [м], [п]-мен және
сауы[м˚] мал
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [м˚’]
[Б], [м], [п]-мен және
өнге[м˚’]мен, бөлге[м˚’]мен
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде

⇒<н>-<ң>
⇒ [ң]
[К], [г], [қ], [ғ]-лармен
ма[ң]ғол, дү[ң]ген,
іргелес келгенде
жауы[ң]гер, етже[ң]ді,
асты[ң]ғы, үсті[ң]гі,
ты[ң]ғылықты, тұ[ң]ғиық,
тебі[ң]гі
⇒<н>+<н>
⇒ [нн]
Кірме
жа[нн]ат
сөздерде
/ң/
⇒<ң>
⇒ [ң]
Сөз ортасы мен аяғында
а[ң], ы[ң]қыту
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [ң’]
Сөз ортасы мен аяғында
е[ң’], ә[ң’]гіме
жіңішке езуліктермен
12
8
іргелес келгенде
⇒ [ң˚]
Сөз ортасы мен аяғында
о[ң˚], щұ[ң˚]қыр
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [ң˚’]
Сөз ортасы мен аяғында
ө[ң˚’], тө[ң˚’]керу
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒<ң>-<н>
⇒ [ң]
Тексеретін
қара[ң] қалу, і[ң]ген, ше[ң]гел,
түбірлері жоқ
әме[ң]гер, жы[ң]ғыл,
жағдайда
баста[ң]ғы, же[ң]ге,
жәрме[ң]ке
/п/
⇒<п>
⇒ [п]
Барлық позицияда, жуан
[п]айда, [п]айыз, а[п]а
езуліктермен іргелес
келгенде
12
9
⇒ [п’]
Барлық позицияда,
[п’]әк, ә[п’]енде, гә[п’]
жіңішке езуліктермен
іргелес келгенде
⇒ [п˚’]
Барлық позицияда,
Нө[п˚’]ір, тө[п˚’]елеу
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [п˚]
Барлық позицияда, жуан
[п˚]ора-[п˚]ора, со[п˚]ақ
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒ [п˘]
[С], [ш] дыбыстарының
қа[п˘]шық, та[п˘]са
алдында, жуан
езуліктермен келгенде
⇒ [п˘’]
[С], [ш] дыбыстарының
ші[п˘’]-шикі, се[п˘’]се
алдында, жіңішке
езуліктермен келгенде
⇒ [п˘˚]
[С], [ш] дыбыстарының
то[п˘˚]са, бо[п˘˚]са
алдында, жуан
еріндіктермен келгенде
⇒ [п˘˚’]
[С], [ш] дыбыстарының
сү[п˘˚’]-сүйкімді
алдында, жіңішке
еріндіктермен келгенде
⇒ [б˘]
Дауыстыаралық, жуан
алы[б˘] ал, қара[б˘] жатыр
езуліктермен іргелес
келгенде

⇒ [б˘’]
Дауыстыаралық, жіңішке
әде[б˘’] ету, әрі[б˘’]і көп
езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [б˘˚]
Дауыстыаралық, жуан
жоры[б˘˚] отыр, бұры[б˘˚]
еріндіктермен іргелес
жіберді
келгенде
⇒ [б˘˚’]
Дауыстыаралық, жіңішке
Шө[б˘˚’] өсті, кө[б˘˚’] өлді
еріндіктермен іргелес
келгенде
⇒<п>-<б>
⇒ [п]
Кірме сөзде
ара[п]
⇒ [б]
Ұяң, үндімен іргелесте
та[б]жылмау
⇒<п>-<п>
⇒ [пп]
о[пп]а
13
0
⇒<б>
⇒ [б˘]
Сөз аяғында, жуан
аза[б˘]ы, ба[б˘]ы
езуліктермен іргелесте
⇒ [б˘’]
Сөз аяғында, жіңішке
Кәсі[б˘’]і,
езуліктермен іргелесте
⇒ [б˘˚]
Сөз аяғында, жуан
до[б˘˚]ы
еріндіктермен іргелесте
⇒ [б˘˚’]
Сөз аяғында, жіңішке
Шө[б˘˚’]і
еріндіктермен іргелесте
/р/
⇒<р>
⇒ [р]
Сөз ортасы мен аяғында,
а[р]а, қа[р]ық
жуан езуліктер арасында
⇒ [р˚]
Сөз ортасы мен аяғында,
о[р˚], құ[р˚]ық
жуан еріндіктер арасында
⇒ [
ы
р]
Сөз басы, жуан езуліктер
[
ы
р]ас, [
ы
р]иза
алдында
⇒ [
і
р]
Сөз басы, жіңішке
[
і
р]ет,[
і
р]әсуа
езуліктер алдында
⇒ [
ұ
р]
Сөз басы, жуан еріндіктер
[
ұ
р]у
алдында
⇒ [
ү
р]
Сөз басы, жіңішке
[
ү
р]өл, [
ү
р]өмке
еріндіктер алдында
/и/
⇒
⇒ [ый]
Сөздің барлық шенінде,
с[ый]рақ, қ[ый], [ый]ық
<ы>+<й>
жуан үндесімде
⇒<і>+<й>
⇒ [ій]
Сөздің барлық шенінде,
[ій]ә, к[ій], б[ій]лік
жіңішке үндесімде
13
1
⇒<ы>
⇒ [ы]
Я, ю әрпі алдында
қ[ы]ю, қ[ы]я
келгенде
⇒<і>
⇒ [і]
Жіңішке үндесімде, я, ю
әл[і]я, к[і]ю
әрпі алдында келгенде
⇒<ы>
⇒ [ұ]
Я, ю әрпі алдында
бұрт[ұ]я, қорт[ұ]я
келгенде, жуан еріндік
үндесімде
⇒<і>
⇒ [ү]
Я, ю әрпі алдында
дүр[ү]я
келгенде, жіңішке еріндік
үндесімде
/у/
⇒<ұ>+<у>
⇒ [ұу]
Дауыссыздан кейін, жуан
с[ұу], т[ұу]лақ, [ұу]лы
үндесімде

[ у
]а
ұ
с[
үу
]р
ет
, к
өр
[ү
у]
та
[w
]
ж
е[
w
’]
су
ре
тт
е[
w
˚’
]
[ у
]а
қ,
 [ 
у]
ы
с,
 ш
ар
ұұ
[ у
]ә
де
, к
ер
[ у
]е
н
үү
Да
уы
сс
ыз
да
н 
ке
йі
н,
жі
ңі
ш
ке
үн
де
сім
де
Ж
уа
н 
ез
ул
ік
те
н 
ке
йі
н
Ж
ің
іш
ке
 е
зу
лі
кт
ен
 к
ей
ін
Ж
ің
іш
ке
 е
рі
нд
ік
те
н 
ке
йі
н
Сө
з б
ас
ын
да
, е
кі
 б
іте
уб
уы
на
ра
лы
ғы
нд
а,ө
зін
ен
ке
йі
нж
уа
не
зу
лі
кт
ұр
ға
нд
а
Сө
з б
ас
ын
да
, е
кі
 б
іте
уб
уы
на
ра
лы
ғы
нд
а,ө
зін
ен
ке
йі
нж
ің
іш
ке
ез
ул
ік
тұ
рғ
ан
да
[ү
у]
[w
]
[w
’]
[w
˚’
]
[ у
]
ұ
[ у
]
ү
⇒
⇒
⇒
⇒
⇒
⇒
<
ү>
+
<
у>
⇒
<у
⇒
Сонымен,   жоғарыда   қазіргі   қазақ   әліпбиіндегі   9   дауысты
таңбасы мен қазақ тілі сөздерінің дыбыстық құрамында кезде-
сетін, әліпбиде бар 21 дауыссыз таңбасын және қосар дыбыс-
тарды беретін и, я, ю, у, щ әріптері қандай фонема вариантта-
ры мен вариацияларын таңбалайтыны көрсетілді. Сонда ф, х, ћ
әріптерінің  <ф>, <х>, <ћ>  фонемаларын емес,  негізінен  <п>,
<қ>, фонемалары мен олардың дыбыс қорын таңбалап келгенін
байқаймыз. <ф>, <х> фонема ретінде тек одағай сөздерде кез-
деседі.   Сондай-ақ  и  әрпінің   таңбалайтын   дыбыстық   құрамы
күрделі. Осыған орай қазіргі қазақ жазуында и/ы, и/і, и/ый ор-
фограммасы бар. Сонда ф, ћ әрпі одағайлар мен кірме кісі есім-
дерінде, х әрпі кірме сөздердің бас позициясында, [ій]-мен, [к]-
мен іргелес позицияда, жіңішке үндесімде <ф>, <х> фонемасын
таңбалайды. Ал һ әрпінің одағайларда, бейүндес буын жігінде,
жуан,   ашық   дауыстыаралығындағы   орфограммасы   уәжді   деп
білеміз.

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: