Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

ақ шаруашылық есеп, мал, адам санағын тау, тас, ағаш, еңбек,
тұрмыс   құралдарына   қашап,   кертіп   салды   (towrite  –   “жазу”,
көнескандинавиялық  rita – “керту”, “тырнау” деген мағынаны
береді).
Алғашында   адам   айналасындағыларды   ескермей,   тек   өз
басындағы  ой,   сезімді   табиғат   құралдарына   белгілеп,   сыртқа
шығарып, қанағат тапты. Бара-бара оның “туындыларын” өзге-
лер де қарап, бірді-екілі оқиға, құбылыстарды түсінетін болды.
Әрине, жазудың канондық сипаты сол дәуірлерде-ақ айқындал-
ған   болатын.   Себебі   қолынан  сурет   салу   келетін   қасиеті   бар
және өз ойын сыртқа көркемдеп жеткізе білетін адамдар бірді-
екілі болды да, ол “жоғарыдан түскен”, “құдай жіберген” адам-
дай көрінді.
Бұл   жазу  тарихын   зерттеушілердің   көбі   жазу  түріне   жат-
қызбайтын   пиктографиялық,  суретжазу  еді.   Ғалымдар   оны
көбіне өнер, магия тарихына апарады.
Д.Дирингер   полеолит  дәуіріндегі   суреттер   біреуге   бірдеме
хабарлау мақсатынан  тумаған  сияқты,  олар тек өз сезімдерін
сыртқа шығару үшін ғана керек болды деген.
Жазу   типтері   адамзат   сөйлеуінің   сатыларына   сәйкес   пайда
болып отырады. Ең алғашқы жазулардың сурет, идеограмма, ло-
гограмма   болған   себебі   –   тілдің   сөйлем   мүшелеріне   бөлінбей,
синкретті   түрде   қолданылуынан.  Дыбысжазу,  буынжазу  сөздің
дыбыстық элементтерге бөлінгенінен бастап шықты.
Жазу кезеңдерінің ғұмыры адамзат өркениетінің ғұмырымен
өлшенеді. Сондықтан жазу типтері мен түрлерінің пайда болуы
өндірістің, экономиканың дамуы мен қоғамдық, экономика-лық
қатынастардың   жетілу   дәрежесіне   қатысты.   Осыған   орай
дыбысжазудың шығуы, біріншіден, адамзат санасының жетіл-
ген кезеңіне сәйкес болса, екіншіден, жазудың қоғамдық мұқ-
таждықтарды  өтей алу деңгейінің жоғарылауына  байланысты
болды. Сонда сөздің буынға, буынның дауысты және дауыссыз
дыбыстарға бөлінетінін байқау өте жоғары сананы қажет еткені
белгілі.
Ғалымдар арасында жазу типтері мен түрлері туралы пікір-
лер   әртүрлі:   И.Е.Гельб,   Л.В.Зиндер  суретжазуды  жазу  емес
деп нақтылайды да, семасиография, яғни  ойжазуды  жазудың
алдындағы саты деп көрсетеді. Бұған тарихқа  дейінгі Египет
пен ертедегі Грецияда жазу мен сурет ұғымдарының бір бо-луы
(грекше graphein “жазу-сурет салу” дегенді білдіреді),
шумер логограммаларына қарағанда египет логограммаларын-
да бейнелі-символикалық таңбалардың көп болуы, түрлі-түсті
бояудың пайдаланылуы да себеп болды.
И.Е.Гельб   “жазу”   ұғымына  дыбысжазу  ғана   сәйкесетінін
айтқан.   Автордың   таптастыруынша,  дыбысжазуға  сөз-буын
жа-зулар (шумер, египет, хэтт, қытай), буынжазулар (финикий,
жа-пон) және дыбысжазулар (грек, арамей, латын) қамтиды.
В.А.Истрин фразограммамен берген пиктографиялық жазу-
ды алғашқы жазу типіне жатқызып, логограмма, морфемограм-
ма,   силлабограмма,   фонограмма   бірліктері   кейінгі   ұғымжазу,
сөзжазу, буынжазу, дыбысжазу түрлеріне сәйкес келеді дей-ді.
Ғалымның   бұл   пікірі   кеңес   дәуірінің   ЖОО-ға   арналған
оқулықтар мен бағдарламаларында кеңінен көрініс тапты.
Алғашқы   суретжазу   түрлері   Америка   үндістері   мен   Қиыр
солтүстік халықтарында, ертедегі Египет, Месопотамия, Финики,
Крит,  Испания,   Оңтүстік   Франция,   Шумер,   Қытай   жер-лерінде,
Ацтек, Гватемалла, Пасха аралдарында пайда болды.
Қазақстан жерінен Алматы облысы Таңбалы сай (б.э.д. VІ ғ.),
Талдықорған   облысы,   Ақсу,   Қапал   жерінен,   Дауылбай   тауы,
Теректі сайы, Алакөл, Талас ойпатынан, Қарағанды облысы,
Қаратаудан,   Семей,   Дегерес,   Балқаш,   Ұлытаудан   табылды.
Ұғымжазу. Ұғымжазу үлгілеріне ежелгі қытай, ежелгі шу-
мер, ежелгі египет, крит-миной жазулары жатады. Дүние жүзі
тілдерінің   ішінде   ұғымжазудың   дамуына   қолайлы   тілдер
ретінде,   әдетте,   түбір   тілдер   (мәселен,   қытай,   ацтек,
америкалық  үнді  т.б.)  аталынады. Өйткені  түбір тілдерде  сөз
грамматикалық жақтан өзгеріске көп түсе бермейді. Ұғымжазу
деген   (логограìмма)   сөз   не   морфеманы   таңбалайтын   жазу.
Логограммалар кейде идеограмма не иероглиф деп те аталады.
Идеограмма ойжазуға сәйкес.
Ұғымжазуды әртүрлі тілде сөйлейтін халықтар түсіне бере-
тіні,   таңбасы   не   мағына   беретінін   оңай   білідіріп   тұратыны
оның   артықшылығы.   Бірақ   еш   қай   мәдениет   таза   ұғымжазу
қолдана алмаған. Ребус принципімен жазу араласқан.
Ұғымжазуды   ең   алғаш   қолданған   шумерлер   (б.э.д.   ІV-III
мыңж.) болды, кейін ежелгі египет, ежелгі үнді жазуларында
да-мыды.
Қазір   Солтүстік   Америка   мен   Оңтүстік   Америка   тайпалары
жерінен, Австралия, Полинезия, солтүстік-шығыс Сібір юкагир-
лерінен, Пасха аралынан табылып отыр.
Көптеген ғалымдардың (Ф.Гоммель, Х.Йенсен, Дж.Болли,
16
17

И.Гельб) айтуынша, барлық басқа жазу түрлері шумер жазуы-
нан бастау алды.
Логограммалардың пайда болуына: 
а) сол елдердегі қаланың өркендеуі,
ә) мемлекетті жазу арқылы жүйелеу қажеттілігі; 
б) жеке тілдердің сөз ағынына оңай бөлінуі,
в) грамматикалық жағынан тұрақтылық себеп болды. Қытай
тілінің түбір, шумер тілінің жалғамалы сипаты
логограммалардың жасалуын жеңілдетті.
Шумерлер логограмаларды бірінші болып ойлап тапқанмен,
оны   жетілдіру   жағынан   Египет   пен   Қытайдан   кейін   тұрды.
Оның себебі мемлекеттік құрылыстың баяу дамуы болды.
Ойжазу  типі   бүгінде   қытай   иероглифімен   сақталып   отыр.
Оған:
а) қытай тілінің түбір сипаты, ә) 
сөздердің бір буыннан тұруы,
б) жаңа сөздердің түбір қосындыларынан 
тұруы, в) ұқсас морфемалардың көп болуы, г) 
диалектінің көптігі, д) бір таңбаның әртүрлі 
оқылуы себеп.
Иероглиф жазу иератикалық жазуға (тез, курсив жазу), одан
демотикалық жазуға (халықтық) көшті.
Қазір   сандар,   математикалық   символдар,   сондай-ақ   ағылшын
тіліндегі & таңбасы, % (пайыз), $ (доллар),€ (евро) ұғымжазу
элементтер болып табылады.
Буынжазу.  Логограммалар шумер тілінің жалғамалы сипа-
тына дәлірек келгенмен, кісі есімдерін, жауланған жер, халық
атауларын   жазуда   қиындық   тудырды.   Сөйтіп,   шумер   халқы
тағы да алғашқы болып, буынжазу жасады (б.э.д. ІІІ мыңж.).
Оған:
а) тілдегі ортақ аффиксті бір буынмен беру жеңілдігі, ә) 
бір буыннан тұратын омоним сөздің көптігі әсер етті.
Егер   ІV   мыңжылдықта   шумер   логограммасы   1500-ден
артыл-са,   ІІІ   мыңж.-та   600-ге   дейін   қысқарды.   Шумер
буынжазуында   дауыссыз   дыбыс   таңбасы   мүлде   болмады.
Логограммаларда де-ректі таңбалардың қосындысы көп болды.
Буын жазу Ассирия, Финикий, Кипр, Жапонияда дамыды.
Сонымен, ең алғашқы буынжазу Тигр мен Ефрат өзендерінің
аралығындағы Месопотомия өлкесінде, шумер елінде б.э.д. 3100
ж. пайда болды.
Дыбысжазу. Вавилондықтар шумер мен аккад мәдениетін
пайдаланып   гүлденді.   Бірақ   шумердің   буынжазуы   вавилон-
дықтардың:
а) консонантты жүйесіне, 
ә) ішкі флексия сипатына,
б) қос дауыссыздың қатар келуіне, в) сөз аяғында ұяң, қатаң 
дыбыстарды айыру сипатына сай
келмеді.
Жазу   түрлерінің   даму   сатылары   бойынша,   буын   жазудан
кейін   тарих   аренасына   келген   жазу   бір   дыбысқа   бір   таңба
сәйкескен дыбысжазу деп аталды. Оны кейде әріп-дыбысжазу
деп те атай-ды.
Дыбысжазудың   екі   түрі   белгілі:   консонантты,   вокалды.
Консонантты жазу таза консонантты (египет, батыс семит жа-
зуы) және жартылай консонантты (жол үсті, асты дауысты ды-
быс белгілері бар) болып бөлінеді.
Консонантты жазу б.э.д. ІІ мыңж. жатса, вокалды жазу б.э.д.
І мыңж. жатады.
Дауыстыларды   белгілеуіне   қарай   алфавит   үшке   бөлінді:   І
тип   –   грек,   латын   алфавиті   (дауыстылар   арнайы   таңбамен
белгіленді). ІІ тип – арамей, еврей, араб әліпбиі (дауыстылар
диакритикалық таңбамен беріледі). ІІІ тип – үнді әліпбиі (дау-
ыстылар диакритикалық белгілермен немесе таңбалардың ішкі
модификацияларымен берілді).
Консонантты жазу ең алғаш египет жазуында пайда болды.
Оның себебі, В.А.Истриннің айтуынша, ежелгі египет тілінің
семит тілдерімен (ассиро-вавилон, финикий, арамей) ортақ бел-
гілері болуында, яғни дауыссыз дыбыс ерекше грамматикалық
мағынаға   ие   болды   да,   дауысты   дыбыс   көмекші   функцияда
жұмсалды.
Египет тіліндегі 3300 түбірдің 2200-і үш дауыссыздан, 600-і
алты   дауыссыздан,   400-і   екі   дауыссыздан   тұрған.   Египет
жазуының 26 әрпінің 4-еуі (a, e, j, w) кейде ғана дауыстының
таңбасын берген.
И.Гельб пен Дьяконовтың пайымдауынша, кез келген консо-
нантты жазу дауыссыз бен қандай да бір дауыстының тіркесін
береді. И.Фридрих та бір дауыссыз дыбыс әрпі дауысты мен да-
уыссыз дыбыс тіркесін берді деп, Минерва сөзінің MNRVA деп
жазылғанын мысалға келтіреді.
Этрус   жазуларында  l,   m,   n,   s,   f  әріптері   силлабема   ретінде
қаралды: c-ке, k-ка, q-ку деп аталды. Сондықтан екі дыбысқа бір
18
19

таңба арналды, егер дауысты дыбыс таңбасы болса, ол тек туын-
ды сөздің грамматикалық формаларын берді дейді. Мысалы, ktl
– “өлтіру”, KeToL- тұйық етістік, KoTeL – “жан алғыш”, KaTuh
–“өлген” д.с.
Египет консонантты жазуында кейде логограммалар, морфе-
мограммалар да кездесіп отырды. \
Финикий жазуы.  Таза дыбысжазу жүйесін финикий және
батыс семит халықтары (б.э.д. ІІ мыңж.) жасады. Финикийлер
–   б.э.д.   ІІІ   мыңж.-б.э.   дейін   Жерорта   теңізінің   шығыс
жағалауын мекендеген, ірі сауда қалалары болған халық.
Финикий   жазуындағы   22   әріптің   бәрі   (алеф,   бет,   гимел,
далет, хе, вав, зайн, хет, тет, йод, каф, ламед, мем, нун, самећ,
айин,   пе,   цаде,   коф,   реш,   шин,   тов)   дауыссызды,   жартылай
дауыстыны таңбалады. Әріп атауы реалий атауының алғашқы
дыбысымен сәйкесті.
Жазудың прогрестік жағына: 
а) әліпби ретінің болуы,
ә) әріп атауы сөздің алғашқы дыбысына сәйкес 
келуі, б) таңба сөздің денотатына ұқсас болуы,
в) жазу процесінің оңнан солға көлбеу бағытта жүруі жата-
ды.
Батыс-семит халықтары жазуының маңызы туралы И.Фридрих
былай деген: “Егер біз қателеспесек, дауыссыздарды таңбалаған
әлемде   жалғыз   жазу   болды,   ол   кейін   гректің   толық   жазуына
айналған батыс-семит халқының жазуы”.
Финикий   әліпбиінің   консонанттылығы   туралы   ғалымдар
әртүрлі болжам айтады. Мысалы, Морис Дюнан әліпбидің тез
таралуы  үшін семит халқы  саналы  түрде дауыстыларды  бел-
гілемеді деді. Сондықтан финикий әліпбиіндегі дауыстылардың
болмауын   әліпби   жетілмегендігінен   емес,   әліпбидің   ұтымды
жағы деп бағалаған жөн дейді Д.Дирингер.
Енді   бір   ғалымдар   әр   әріп   бір   буынды   таңбалады   деді.
“Дауысты   дыбыс   таңбасының   бүгінде   (әсіресе   ағылшын   жа-
зуында)   көпмәнді   болып   кеткені   соншалық   алғашында   ол
таңбаға қандай мән жүктелгені белгісіз болып қалды”.
Белгілі бір ұғымды ғана беріп келген сурет, ойжазу қалай ғана
дыбысжазуға айналды; бір ерекше күштің араласуы болма-ды ма
деген   сауал   жазу   тарихына   барғандардың   қайсысын   болса   да
ойлантты. Суретжазу мен дыбысжазу аралығында сөзжазу, ребус
жазуы болғанын, ал сөзжазу жалпы ұғымнан гөрі, ауыз-
ша айтылғанды сөзбе-сөз түсіріп отырғанын білсек, оның бер
жағында дыбыстық ребустың да өмір сүргенін аңдасақ, алфа-
виттік   жазуға   эволюциялық   кезеңдерді   бастан   өткеріп   барып
жеткенін танимыз.
Сонымен,  тарих   сахнасындағы мынадай  жеті  жазу  жүйесі
адамзат мәдениетінің өркендеуіне түрткі болды:
- шумер   жазуы   (Месопотомияда,   Тигр,   Ефрат   өзендері
аралығында б.э.д. 3100 ж.– б.э. 75 ж.);
- ежелгі элам жазуы (Эламда б.э.д. 3000 ж. – б.э.);
- ежелгі үнді жазуы (Үндістанда, б.э.д. 2200 ж.);
- қытай жазуы (Қытайда б.э.д. 1300 ж.);
- египет жазуы (Египетте б.э.д. 3000 ж.);
- крит жазуы (Крит, Греция жерінде б.э.д. 2000–1200 жж.);
- хетт жазуы (Анатол, Сирияда б.э.д. 1500–1700 жж.). Жалпы
әліпбидің жетілуі сөзжазу жүйесінен батыс семиттің
буынжазуына және грек алфавитіне қарай жүреді.
Дыбысжазу   қалай   пайда   болды  деген   сауалға   көптеген
болжамдар мен көзқарастар бар. Олардың ішіндегі ортақ пікір
логографиялық жазудағы абстракті таңбалар деректі зат сурет-
терінен шықты дегенге саяды. Бұған жазу тарихына қатысты
еңбектерде   келтірілген   түрлі   деректер   айғақ   бола   алады.
Дегенмен   бүгінгі   эпиграфикада   суреттен   графикалық   бірлік-
терге қарай даму сатысын көрсететін бірде-бір еңбек жоқ екені
өкінішті.
Ғалымдарды  дыбысжазу  неге   ең   алғаш   батыс   семит
халықтарында пайда болды; жазудың арғы негізі қайсы – ас-
сир-вавилон ба, әлде египет, әлде крит-микен бе деген сауалдар
ойландырады. Егер бұл жазуға ассир-вавилон, не шумер жазуы
түпнегіз десек, ол жазу – буынжазу, яғни дауысты таңбалары
ло-гограммалармен берілген жазу. Және тарихта буынжазудан
кон-сонантты жазуға өту жүйесі болмаған.
Финикий   жазуын   египет   жазуына   байланыстыратын
көзқарастар олардың
а) таңба ұқсастығын, ә) әріп атауына сөз 
денотатының сәйкесуін,
б) египеттіктермен мәдени қатынасты алға тартады.
Енді бір басым гипотеза финикий жазуының өздігінен шығу
мүмкіндігін болжайды. Бірақ әріп аттары финикий халқының
экономикасынан   хабар   бермейтіні   ойлантқан   В.Истрин   оны
египет жазуынан шығарады: египет – ежелгі ханаан – финикий
– оңтүстік семит – арамей.
20
21

Бір   ғалымдар  (Ленорман   де   Руже)   бұны   египет   жазуынан
бөлінген дауыссыз дыбыстардың таңбасы десе, енді біреулері
(В.В.Струве) әр графема финикий тіліндегі сөздің басқы дыбы-
сын белгілейді деді.
Болгар ғалымы Б.Георгиев финикий жазуы криттің буынжа-
зуынан шыққан деген. И.Гельб финикий жазуы  нағыз әліпби
жазуға қарағанда буынжазудың жетілген түрі деді.
Олар   әліпби   жазу  египет   тілінде   жасалып,   арада   бірнеше
ғасыр өткен соң қайтадан египеттіктердің жетілдіруіне тап бол-
ды дегенді айтады: “Грек әріптерінің атауы арамей тіліне тіре-
леді деген болжам жалпы жазудың арамей тілінен шыққанына
нақты дәлел бола алмайды ” деген Д.Дирингер.
Финикий жазуынан тараған алфавит түрлері мынадай:
- арамей жазуы және архаикалық грек әліпбиі.
Арамей жазуынан араб, парсы, ауған; соғды, ұйғыр, моңғол;
еврей жазуы тарайды.
- Архаикалық грек бұтағынан шығыс грек пен батыс грек жа-
зуы шығады. Шығыс грек жазуынан гот, армян; византия-сла-вян
жазуы (кирилше мен глаголша); грузин жазуы пайда болған. Батыс
грек бұтағынан итальян; этрусс – латын әліпбиі дамиды.
Қазіргі батыс Еуропа халықтарының жазуына негіз болған
латын   графикасы   грек   әліпбиінен   шығады.   Гректер   әліпби
ойлап таппаса да, бар әліпбиді жетілдіру жағынан алда болды.
Грек алфавитінің тек  b, g, d, z, k, l, m, n, p, v, t  әріптері ғана
семит   ды-быстарымен   бірдей.   Қалған   әріптер   шыққан
жазуынан өзгеше сипат алды.
Гректер әліпби жетілдіруде мынадай өзгерістер жасаған:
а) семит тілдеріндегі кейбір дауыссыздар таңбасымен дауыс-
тыларды беріп, әліпбиге дауыстыларды енгізді;
ә)   семит   тілдерінің   кейбір   дыбыс   әріптерін   басқаша
қолданды;
б) рh, ps, kh, х сияқты әріп тіркесін қосты.
Грек   әліпбилерінде  алеф,  хе,  вав,  иад,  айин  әріптері
дауысты-ларды беруде қолданылған.
Алайда   грек   әліпбиінің   және   соның   негізінде   пайда   болған
латын   алфавитінің  кемшілігі  әріптердің   аздығы  болды,   яғни   ла-
тын   әліпбиі   мен   батыс   Еуропа   халықтарының   тілінде   сәйкестік
болмады.  Француз тіліндегі  18 дауысты,  17 дауыссыз, ағылшын
тіліндегі 13 дауысты, 24 дауыссыз, неміс тіліндегі 15 дауысты, 18
дауыссыз латын алфавитінің 26 таңбасына сәйкес келмеді.
Сондықтан   неміс,   француз   тілдерінде   диакритикалық
таңбалар қолданылды. Француз әліпбиінде <а>, <о>, <е>  143
графикалық   тәсілмен,   ал   ағылшын   жазуында   658   тәсілмен
беріледі.
Латын графикасын қабылдауда  мынадай кемшіліктер орын
алды: әртүрлі дыбыстарды бір графемамен беру, мысалы, фран-
цуз тіліндегі  с  таңбасы <к>  мен <с>  фонемасын берді, неміс
тіліндегі s әрпі <з> және <с> дыбыстарын береді. Әріптер (диг-
рамма, триграмма) тіркесі  пайда болды. Мысалы,  ш  дыбысы
француз   тілінде  сh,  ағылшын   тілінде  sh,  итальян  sc,  неміс
тілін-де sch графтары арқылы беріледі.
Латын графикасының 26 әрпін пайдаланған тек ағылшын жа-
зуы, ал неміс, француз, голланд, швед, итальян, испан, португал,
румын,   чех,   венгер,   поляк   тілдері   диакритикалық   таңбаларды
қолданды, итальян, фин, поляк жазуында латын әліпбиінің барлық
әрпі   жоқ.   Бұдан   графика   ережелері   қиындады.   Сөйтіп,   латын
әліпбиін   қабылдаған   бірде-бір   жазуда   бір   әріп-бір   фонема
қағидасы   ұсталынбады.   Оны   В.А.Истриннің   еңбегіндегі   мына
кестеден көруге болады (1-кесте):
1-кесте – Латын жазуына негізделген әліпбилерді салыстыру
ал
ф
ав
и
т
ла
ты
нә
рі
пт
ер
і
ди
ак
ри
тт
іәр
іп
те
р
ек
і ә
рі
пт
ір
ке
сі
ба
рл
ы
қә
рі
п
па
йд
ал
а-
ны
лм
әр
іп
ди
ак
ри
-т
ик
аб
ар
ек
і, о
да
нд
ак
өп
әр
іп
тір
ке
сі
ағылшын 26
-
-
26
-
қолданыл- өте жиі
майды
неміс
26
-
-
26
-
қолданы-
Жиі
лады
голланд
26
3
-
29
-
жиі
қолд.
швед
26
3
-
29
-
қолда-
нылады
норвег
26
2
1
29
дат
26
2
1
29
-
француз
26
-
-
26
-
өте жиі
өте жиі
22
23

итальян
21
-
-
21 к, w,x,e,j қолд.
қолд.
испан
26
1
2
29 -
португал
26
12
-
38 -
өте жиі
румын
26
5
-
31 -
қолд.
поляк
23
9
-
32 Q,v,x
жиі
жиі
чех
26
14
1
41 -
өте жиі
қолд.
фин
20
2
-
22 в,c,f,q,x,z қолд.
венгер
24
8
7
39 к,w
жиі
жиі
2-дәріс. Жазу мен ойлау қатынасы
Бүгінгі   күн   тұрғысынан   жазу   белгілі   бір   тілде   жазылатын-
оқылатын әріптік таңбалардың жиынтығы арқылы ойды жарыққа
шығарудың, ақпарат алмасудың жүйесі болып табылады. Жазу
– ауызша тілден кейін пайда болған адамзат ойлауының сана-
лы жемісі болса да, бүгінде ауызша тілге қарағанда басымдық
сипат алған мемлекеттік құрылыстың күшеюімен байланысты
қоғамдық   функциясы   артқан,   коммуникация,   ақпарат   алмасу,
ойжасам,   эмоцияналдық,   индикаторлық   қызметтерінен   бөтен
дәлел, аргумент болатын “бекітушілік”, “растаушылық” сипа-
ты маңызданған, ойды жарыққа шығарудың жүйесі. Сондықтан
тілдің   санаға,   ойлауға   қатынасын   көрсеткендей,   жазу   мен
ойлау, жазу мен сана қатынасын көрсетудің мәні бар.
Қазір адамдар бір уақыт пен кеңістік шегінде өмір сүріп жатса
да, бір-бірімен пікір алмасуына, бірінің ойын бірі толық білуіне
(тыңдау арқылы  ойын  білуге)   мүмкіндігі   (уақыты)   жоқ.  Осыған
орай адамдар тілді екі бағытта қолдануға қалыптанған сыңайлы.
Бірі   қауым   болып   өмір   сүруіне   қызмет   етуші   тілдің
коммуникациялығы, екіншісі саналы ойын жарыққа шығару, ойын
жүйелеу,   бекітуге   қызмет   етуші   тілдің   ойжасамдық   бағытында.
Екінші   бағыттың   ерекшелігі   саналы   ойдың   “қағазға   түсіп”
реалдануында   жатыр.   Тілдің   ойжасамдық   қызметі   жазу  арқылы
орындалатыны   бірден   бола   қойған   жоқ.   Көркем   сөз   (көркем
әдебиет),   шешендік   сөз   (публицистика),   даналық   сөз   (ғылым)
түрлері арқылы әсіресе монологтік, сосын диалогтік сипатта адам
ойы   ауызша   түрде   жүйеленіп,   бекітіле   берді.   Бірақ   жазу   пайда
болғалы   тілдің   ойды   жасау   қызметін   жазу   атқаратын   болды.
Айтылатын ой немесе айтылған ой қағазға түсіріліп
жүйеленбесе,   ол   “жел   сөз”   болып   қалатынды   шығарды.   Бұл
әсіресе үлкен аудиторияға ақпарат таратуда (радио, теледи-дар
хабарлары,   шаршы   топ   алдындағы   сөз,   дәрістерде)   жақсы
көрінеді.
А.Р.Лурияның “Жазу ауызша тілге қарағанда ойлаудың жаңа,
жетілген, күшті құралына айналды” дегеніндей, жазу дербес-
тігі   күшейгенде  ой-тіл-жазу  қатынасы  ой-жазу  қатынасына
көшеді.

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: