Ерін   үндесімін   таңбалау  туралы

Ендеше  у-дың алдына  ұ,  ү  әріптерін салудың  еш қисыны жоқ”.
Сонда ғалымның ойынша, дүдәмал естілген ы мен ұ дыбысы
ы болып таңбалануы тиіс.
Бірақ сөз басында  уақыт  сөзін  ұуақыт,  уақ  сөзін  ұуақ  деп
айтылатынын ескерткен.
“ы” әрпі жазылу-жазылмауы естілуінше: естілсе жазылады,
естілмесе жазылмайды. Мәселен: лыпа, леп, лепес, лап қойды,
лаулап жанды, лоқы, лықылдап, Ленін, Лепсі деген сөздердің ал-
дында   келген   “л”   тап-таза   “ы”-сыз   естіліп   тұр.   Оған   “ы”
жазудың   керегі   жоқ.  “Ылай,  ылайық,  ылаж,  ылау,  ілім,  ілік,
ылғи”  деген сөздерде “л” алдында “ы” анық естіліп тұр». Ал
күмәнданатын жердің тексеру әдісі өлең өлшеуі болады деген.
Ғалым  һ  әрпін қазақ тілінде бар дыбыстың таңбасы деген:
«Шаршағанда  –  уһ,  жақтырмағанда  түһ,  өкінгенде –  аһ  және
әһ,  үһлеу,   үһлеген,   аһламақ  дейміз».  Қолданылатын   реті   аз
болса да, тілде бар дыбыс болған соң, жоқтығы сезіледі дейді.
Ал  х  дыбысын  қ-ның реңкі деп табады. Өйткені ғалым  х-
ның мағына айыратын қызметі шамалы дегенге саяды.
Мысалы: халық – қалық, құрметті – хұрметті, хажы – қажы
деген сөздердің қайсысын қолдансақ та түсінікті дейді. Автор
көрсеткен бұл сөздердің ішінде тек  халық  сөзі ғана бүгінде  х
әрпімен   таңбаланады.  Ал  құрметті,  қажы  сөздері   негіз-гі
реңкке көшкен. Бұл қатарды дастархан – дастарқан, дихан
– диқан, рахмет – рақмет деген сияқты, екінші сыңары жазуда
кодификацияланып   кеткен   сөздермен   толықтыра   беруге
болады. Ендеше, әліпби құрамын өзгертудің қазіргі қарсаңында
һ әрпін алып тастау туралы ойлану керек.
Сонымен,   А.Байтұрсынұлы   қазақ   грамматикасы   мен
әліпбиін,   емле   ұстанымы   мен   орфограммалау   әдістерін
саралаған алғашқы лингвистердің бірі.
Негізігі әдебиет: А.Байтұрсынұлы Тіл тағылымы. Алматы:
Арыс, 1992.
Пысықтау сұрақтары:
1. А.Байтұрсынұлы емлені неше жүйеге бөлді?
2. Таңба   жүйелі   емле,   тарих   жүйелі   емле,   туыс   жүйелі   емле,
дыбыс жүйелінің әрқайсысына сипаттама беріңіз.
3. А.Байтұрсынұлы жазуда инвариант фонема ғана таңбаланатыны
туралы қалай түсіндірді?
216
4. А.Байтұрсынұлы қысаң езуліктерді түсіріп жазудың қандай 
фонологиялық себебін атады?
Тапсырмалар.
А.Байтұрсынұлының төмендегі пікірлеріне талдау жа-
саңыз: «р, л, у, и әріптерінің алдында “ы” әрпі жазылу-жазыл-
мауы естілуінше: естілсе жазылады, естілмесе жазылмайды.
Мәселен: лыпа, леп, лепес, лап қойды, лаулап жанды, лоқы,
лықылдап, Ленін, Лепсі деген сөздердің алдында келген “л” тап-
таза “ы”-сыз естіліп тұр. Оған “ы” жазудың керегі жоқ. “Ылай,
ылайық, ылаж, ылау, ілім, ілік, ылғи” деген сөздерде “л” алдын-
да “ы” анық естіліп тұр. Ал күмәнданатын жердің тексеру әдісі 
өлең өлшеуі болады»;
«Қорғамбай – Қорғанбай, Арғымбай – Арғынбай, Тасқымбай
–   Тасқынбай,   қоңған   –   қонған,   жоңған   –  жонған,   жаңған   –
жанған, көңген – көнген, өңген – өнген, сеңген – сенген, күңге
– күнге тұлғаларының соңғылары дұрыс, өйткені сөздің түбірі
“қорғам”, “арғым” “тасқым” емес қорған, арғын, тасқын бо-
лады. Сондай-ақ [н] дыбысын  қ,  ғ,  г  дыбыстарының әсерінен
айырсақ, дүдәмалдық жоғалады,  “қоныс”, “қондық”, “жону”,
“жондым”,   “жанып”,   “жанды”,   “көніп”,   “көнді”,   “өніс”,
“өнім”, “мініп”, “мініс”, “сеніп”, “сенім”, “күнде”, “күндік”
дегенде, “ң” емес, “н” екені айқындалады».
А.Байтұрсынұлының   <й>   фонемасы   туралы   мына
ойына пайымдау жасаңыз:
“...жарты дауысты тек дауыстылардың жанында ғана айтыла-
ды. Қай жерде /й/ тұрса, оның алдында [ы], [і]-нің біреуі болады.
... /й/-дің алды, артынан да ы естілсе, алдыңғысы жазылмайды
да, соңғысы жазылады, мысалы: қиын, тиын, киім, киік».
Оқуға арналған материал
Емле туралы
Емле негізі 4 түрлі: 1) таңба жүйелі (негізі ынтымақ); 2) та-
рих жүйелі (негізі дағды); 3) туыс жүйелі (негізі тегіне қарай);
4) дыбыс жүйелі (негізі естілуіне қарай).
1.  Таңба  жүйелі  емле  арғынға  дөңгелек  таңба  алайық.
217

Қыпшаққа “жіп” таңба алайық деген сияқты немесе “бірге” мы-
надай: “1” белгі, “екіге” мынадай “2” белгі алайық деген сияІты,
не болмаса пәлен дыбысқа пәлен белгі алайық деп дыбыс басына
әріп арнаған сияқты, тіл іліміне тіремей, тек ынтымақпен мына
сөзді мынадай, ана сөзді анадай етіп жазайық деумен жасалатын
емле жүйесі, емленің бұл жүйесін алу – алмау жағын сөз қылмай
өтеміз,   үйткені   жоғарыда   емлеміз   қалай   жасалса   да,   негізгі   тіл
іліміне, тіл жүйесіне тіреліп отырып жасалу тиіс дедік.
2.
Тарих   жүйелі   –   емле   баяғы   бір   жасалған   түрінде
қолданып   дағдыланғандықтан,   тіл   өзгерсе   де   өзгерместен
әдеттенген   бойынша   қолданатын   емле.   Ондай   емледе   бір
дыбысқа   арналған   әріп,   тіл   дыбыстары   өзгеріп   кеткендіктен,
бірнеше дыбыстың ортасындағы ортақ таңба болуы мүмкін. Бір
дыбысты жазуға бірнеше әріп жұмсалуы мүмкін немесе тіпті
дыбысы жоғалып кеткен әріптерді әлі күнге жоғалмастан сөз
ішінде   жазылып   жүруі   мүмкін.   Емлеміз   бұл   жүйелі   болу-
болмауын   тағы   сөз   қылмай   өтеміз,   үйткені-дағдыланған
емлеше жазамыз десек, емле мәселесі қозғалмас еді.
3. Туыс   жүйелі   емле   –   сөздің   ауыздан   шыққандай   дыбыс-
тарына   қарамай,   тегіне   қарап   отырып   жазатын   емле.   Мәселен,
ауыздан шыққанда “қорада бір қара ат тұр екен” дегенде “қара”
деген “ат” деген сөздерді ауыздан шығуынша  “қарат”  деп жаз-
бай, “қара ат” деп жазады. Сол секілді ауыздан шыққанда, “со-
лай болсигеді” болып естілсе де, жазғанда “солай болса игі еді”
деп, “болса”, “игі”, “еді” деген сөздердің тегіне қарап жазады.
Бірақ осы күнгі емлемізше жазу бар болғандықтан, емленің бұл
түрі сөз болуға тиіс.
4.   Дыбыс   жүйелі   емле   –   сөздерді   ауыздан   шыққан   күйінше
жазатын   емле.   Сөздің   ауыздан   шығуының   өзі  екі   түрлі   болады.
Сөйлегенде   сөздер   бір-біріне   жалғаса   айтылғанда   ауыздан   бір
түрлі болып шығады, әр сөзді оңаша жеке алып айтқанда ауыздан
екінші  түрлі   болып   шығады.  Оның  мысалын   айқын   түрде  “ақ”,
“көк” деген сөздердің айтылуынан көруге болады. Осы сөздерді
оңаша жеке түрінде айтсақ, ауыздан айнымай шығады. Сол араға
“өгіз” деген сөзді жалғас айтсақ, әлгі сөздеріміздің аяғы айнып,
екінші түрлі естіледі (Ақ өгіз – ағ өгіз, көк өгіз – көг өгіз).
Дыбыс жүйелі емленің сөйлегендегі ауыздан шығуынша жазу
түрін тілдік ілім-білім жүзінде қолданбаса, өнер – білім жүзінде
еш   жұртта   қолдану   жоқ.   Жеке   айтқандағы   ауыздан   шығуынша
жазу түрін біздің қазақ қолданып келеді. Сондықтан емлемізді
туыс   жүйесіне   қатысқан   жүйелеріне   қарамай,   көпшілігіне
қарап, дыбыс жүйелі деп атап келдік.
Жаңа   емлешілер   емле   үйренуге   жеңіл   болу   үшін   дыбыс
жүйелі болу тиіс дейді: керек орындарда ғана туыс жүйелі (сөз
жүйелі) болсын дейді. Бұрынғы емлеміз дыбыс жүйелі емес бе
еді?   Туыс   жүйесін   керексіз   орында   кірістіруші   едік   пе?
Бұрынғы   емлемізде   дыбыс   жүйелі   екендігін,   туыс   жүйелі
қандай керек орындарда кірісетіндігін жоғарыда айтып өттік.
Олай болса, жаңа емлешілердің емле жобасының бұрынғыдан
басқалығы қай жерінде? Басқалығы мынадай: екі сөз, үш сөз
жалғаса   айтылғандағы   дыбыстарының   естілуінше   жазу   тиіс
дейді (бұрынғы емлемізде әр сөз жеке айтылғандағы естілуін-
ше жазылатын). Бұл бір. Екінші, үйлес болғандықтан, бірінің
орнына бірі алмасып айтылатын дыбыстардың тегі тексерілмей
ауыздан шығуынша жазылсын дейді. Бұрынғы емлемізде ондай
дыбыстар ауыздан шығуына қарамай, тегіне қарап жазылатын.
Мысал үшін бұрынғы емлеше жазу мен жаңа жобаша жазы-лу
арасындағы   айырымын   бірнеше   сөз   алып   көрсетіп   өтейік.
Алдыңғысы бұрынғыша, соңғысы жаңаша жазылған сөздер бо-
лады:  Тұрғанбай-Тұрғамбай,  қонған-қоңған,  көнген-көңген,  інге-
іңге, бара алмайды-баралмайды, келе алмайды-келалмайды, келе
алмай   тұрмын-келалмайтұрмын,   бүрсі   күні-бүрсігүні,   бұрнағы
күні-бұрнағыгүні,   жазды   күні-жаздыгүні,   тұзсыз-тұссыз,   бас-
сыз, басшы-башшы, ізші-ішші, қазса-қасса тағы сондайлар.
Мұны   мен   емле   үйренуге   оңай   бола   ма?   Көз   тануына,   қол
жүруіне   жеңіл   бола   ма?   Басқа   түріктерге   түсініктірек   болып
жақындар ма? – Жоқ. Олай болса, бұрынғыдан мұның несі артық
деп   аламыз?   Емлені   бұрынғысынан   артық   болғандай   етіп
өзгертуге   мағана   бар;   бұрынғысынан   төмен   болғандай   етіп
өзгертуге   мағана   да,   мақсат  та   жоқ.   Кілең   туыс   жүйелі   болсын
дейтіндер де, кілең дыбыс жүйелі болсын дейтіндер де алдарын-да
неге барып қамалатындарына не көз салмайды-ау деймін.
Кілең туыс жүйелі емле болсын дегенде,  “балалы”, “тұзлы”,
“атлы”, “баланы”, “тұзны”, “атны” деп жазатын болмақ.
Бұлай жазу қолайлы болып табылар ма? Кілең дыбыс жүйелі
болсын дегенде,  “сөзшең”  дегенді  “шөшшең”  деп,  “ізшілер”,
“ісшілер” деген сөздердің екеуін де бірдей “ішшілер” деп,
“кигізсе” дегенді “кигіссе” деп, “кигізше” дегенді “кигішше”
деп,  “жазса”  дегенді “жасса”  деп,  “қызса” дегенді  “қысса”
деп, “сезсе” дегенді “сессе” деп жазатын болмақ. Бұлай жазу
218
219

қолайлы бола ала ма? Екі жүйені де аралас тұтыну керек деу-
шілер:   керегіне   қарап,   екеуін   де   тұтыну   керек   дейді.   Солай
дейді де, мынау сөзді мынадай, анау сөзді анадай етіп жазайық
деп, сөз басына ереже жасайды. Сөз басына ереже жасайтын
болсақ, ондай емле қолайлы, оңай емле болып табылар ма?
Онан   басқа   тағы   бір   байқалып   тұрған   нәрсе   сөздерді   қосып
жазуға   құмарлық.   Ол   құмарлықтың   ар   жағы   неге   барып   килі-
гетініне   тағы   көз   салынбайды-ау   деймін.   Мәселен:  “бара   ал-
майды”  дегенді  “баралмайды”  деп   жазу  керек   дейтін   бар.  Бұл
қосылып айтылып тұрған сөздердің біреуі көсемше етістік, екін-
шісі көмекші етістік екен. Бұл екі түрлі етістіктің бірлесіп айты-
луы ылғи бір көсемше, бір көмекшіден болып отырмайды.
Онан   көбірек   болып   бірлесетін   орындары   болады.   Менің
ойымша,   қопа   қардай   етіп   емле   жүйесін   өзгертеміз   демей,
бұрынғы емленің кеміс жерлері болса, соларын тексеріп, сола-
рын   ғана   түзеу.  Басқа   түріктерге   жазу  тіліміз   түсінікті   болу
үшін мүмкіндігінше жанастыру жағына қарап икемдеу.
Байтұрсынұлы 
Ақымет
Емле   туралы   //“Еңбекші   қазақ”.   1929.   27-март.
Мақаланы   қазіргі   графикаға   аударған   О.Жұбаева   //
«Ұлттың ұлы ұстазы» (Алматы, 2001. 128-137-б.).
11-семинар. Қытай қазақтары 
тіліндегі төте жазу ерекшеліктері
А.Байтұрсынұлының   әліпбиі   бүгінде   Қытай   қазақтары   жазба
коммуникациясында   қолданылады.   Бұл   туралы   проф.
С.Жанболаттың   сөзін   тыңдасақ:   «1924   жылы   Орынборда
өткізілген   қазақ-қырғыз   білімпаздарының   тұңғыш   сиезі   ресми
қабылдаған   Ахмет   Байтұрсынұлының   қазақ   алфавиті   Қытайда
тұратын   қазақтарға   оңды   да   күшті   дүмпу   жасаған,   оны   «Жаңа
әліп-би»,   «Жаңа   емле»,   «Байтұрсын   емлесі»,   «А.Байтұрсынов
әліппесі» деген аттармен Қытайға тез жетуінен, 1925-1926 жыл-
дарда   Құлжа,   Шәуешек,   Сарысүмбезе   (Алтайда),   Үрімшіде   көзі
ашық зиялылардың үйренгенінен байқауға болады, он жыл өткен
соң, бұл әліппе айтылған қалаларда жаппай ашылған мұғалімдер
курстарында   ресми   сабақ   ретінде   оқытылды,   тіпті   «Әліппе
астары» (авторы К.Дүйсенбаев, Алтайда), «Жаңа әліп-
би» (Құлжада), «Әліппе» (Шәуешекте) дейтін оқу құралдары
басылып шыққан. Кей басылымдар, мысалы «Таң» дейтін жур-
нал 1938 жылы Үрімшіде осы әліппемен қазақша шығармалар
жариялай бастады.
А.Байтұрсынұлының   жаңа   әліппесі   мен   жаңа   емлесінің
Шыңжаңдағы қазақтар  арасында талассыз  қабылданған ерек-
шеліктері мыналар болды:
1) Көне араб алфавитіндегі 
ﺙ , ﺫ , ع , خ 
қатарлы таңбалар мен
парсылар қосқан 
ژ 
сияқты әріптерді қазақ тілінде қажетсіз деп
шығарып тастау;
2) Қазақ тіліндегі дауысты дыбыс үшін 5 әріп  
,ﻯ , ﺆ , ﻭ , ﺍ
 
ه
қабылдап,  тіл   алды  (жіңішке)  дауыстыларын   дәйекше  (
ﺀ
)
арқылы (мысалы: 
ﺍ
ﺀ
ﻭ ,
 
ﺀ
 
ﺅ ,
 
ﺀ
 
ﻯ ,
 
ﺀ
 
түрінде) тіл арты дауыстыла-рын
парықтау.   Сөз   басындағы   дәйекше   былайғы   барлық   буынды
жіңішкерте   алады,   табиғи   жіңішке  
ه 
мен   жіңішке   буындарда
келетін  
گ , ﻙ 
әріптері бар сөздерге дәйекшені (
ﺀ
) қажетсіз деп
тану;
3) Қазақтағы  у  мен  и  әріптерін   дауыссыз   дыбыстардың
таңбасы ретінде қарау, буын құрағанда қосар әріптермен (ұу, үу,
ый, ій  түрінде)  жазу, 
ﻲ , ﻳ 
таңбаларына екі міндетті қоса мін-
деттеу,   дауысты   болғанда   қос   нүктені   қойма,   дауыссыз
болғанда қос нүктені қою;
4) Дауысты   дыбыстарды   жазбай,   жазылмаған   әріптерді
қоса, жазылғанын оқымай кететін немесе бір дауысты бір-неше
әріппен   жазатын,   бір   әріпті   бірнеше   түрлі   оқитын   көне
дағдыларды   тастау.   Біздіңше,   яғни   А.Байтұрсынұлының   төте
жазуына   бүкіл   әлемде   ең   соңғы   мұрагер   болып   отырған
Қытайда   тұратын   қазақтарында,   А.Байтұрсынұлының   «Тіл
құралын»   араб   әліппесі   негізіндегі   қазіргі   қазақ   жазуының
алғашқы ере-жесі десек болады».
Қытайда   Ахмет   Байтұрсынұлының   әліппесін   алғаш
қабылдағаннан қазірге дейін қазақ жазуы мен емлесіне жиыны
7 рет өзгертулер енгізілген. Ал 1954 жылғы әліпбиде дәйекшелі
әріптер есептелмейді. Дәйекше «жіңішкелік белгі» деген атпен
бір орын алды. Сонда әріп саны дәйекшемен қосқанда  – 30.
Және қ, ң, ғ, ұ, һ әріптері сыңарларының қасында емес, әліпби
соңына тізіледі.
Ал 1984 жылғы емле түзетуінде 33 әріп ретімен беріледі. 
Біразға дейін талас тудырып келген «у» мен «и» дыбыстары
қазір дауыссыз фонема деп танылады. Бұл туралы Мыркамал
Жалелқанұлының 2010 жылы жариялаған мақаласынан оқуға
болады.
220

221

Байтұрсын емлесі Қытай қазақтары арасына, Шыңжанға
Сонымен, А.Байтұрсын әліпбиінің жетілген түрі қазір Қытай
тарағаннан кейін шет тілден енген (араб, парсы және еуропа тіл-
қазақтары жазуында қолданыста.
дерінен) сөздерді дұрыс жазу үшін х, һ, ф, ч әріптерін қазақ ал-
фавитіне қабылдау-қабылдамау туралы дау болған. Бірсыпыра
Бақылау сұрақтары:
оқымыстылар  және  баспа  орындары  өз  еңбектерінде  осы
1. Қазіргі Қытай қазақтары тіліндегі төте жазудың Байтұрсын
әріптерді қолданып та жүрді. Ал қазақыландыруды жақтайтын
әліпбиінен қандай айырмашылығы бар?
зиялылар қажетсіз деп білді. 1944 ж. саяси репрессиядан кейін
2. Әліпби мен емлеге байланысты басты өзгертулер қандай болды?
қазақ-қырғыз ұйымының бір жиналысында жоғарыдағы 4 әріпті
3. Қазіргі Қытай қазақтары әліпбиінде неше әріп неше дауысты мен
қабылдау мақұлданды.
дауыссызды бейнелейді?
Оның  бір  себебі  Қазақстан  қазақтарының  өз  тектеріне
Оқуға арналған материал
«ов», «ев»- орыс жұрнағын жалғап жазуына байланысты еді.
Фамиялиядағы в әрпін у әрпімен жазу ыңғайсыздық әрі күлкілі
ХХ ғасырдың басындағы кеңестік Қазақстан
жағдай туғызды. Мысалы, М. Әуезовті М.Әуезоу деген сияқты.
Осыған байланысты Әнуар Көкей 1954 жылғы емлеге в әрпін
және түркітілдес республикалардағы
енгізді.
әліпби реформасына тарихи талдау
Сол сияқты Қытай қазақтары емлесінде “ұ” мен «у» дың
қосамжарласып жазылуы да таластың басы болған. Оқұу / оқыу
Араб әліпбиінің орнына латын әліпбиін енгізу мәселесін
/ оқу нұсқаларының қайсысын таңдау қиын еді. Әнуар Көкей
XIX ғасырдың 60-65 жылдары алғаш рет әзербайжан ғалымы,
еріндікпен емес, езулікпен жазуды ұсынған: (оқыу, тоқыу).
драматург Мырза-Фатали (кей зерттеулерде Мырзахмет Әли)
Сондықтан ол «Әнуар Көкей» емлесі деп аталған.
Ахундов мәселе ретінде көтерген болатын. Алайда патша үкіметі
Кейін  1954  жылы  27  шілдеде  Шыңжаң  өлкелік  халық
бұл мәселенің қалың бұқара арасына кең таралуына жол бер-
үкіметі:
меді. Ол өз жобасын Түркия мен Иранның үкімет басшыларына
«1) Қазақ әрпіндегі қосар ұу-дың орнына, бір әріп «у» алын-
ұсынғанымен, бұл елдің билеушілері де жазуда қиыншылықтар
сын;
келтіретінін айтып, Ахундовтың жобасын қолдамайды.
2) Қазақ тіліндегі қосар «ый» әрпінің орнына жеке «и»
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде Түркия, Иран, Әзербайжан
қолданылсын;
және Орта Азияда араб жазуының ол елдердің тілінің табиғатына
3) Орыс және басқа ұлттардың тілінен енген сөздерде жазы-
сәйкес келмейтіні туралы сөз бола бастады. Түркі халықтары жа-
латын жаңа әріп «в» енгізілісін», – деп қаулы шығарды.
зуын реформалау мәселесін алғаш тағы әзербайжан ғалымдары
Ә.Көкейдің еңбегі туралы жазушы-профессор, дүниежүзілік
сөз  етті.  Жәдидшілдік,  мұсылманшылдық  өрлеген  кезде
қазақтар қауымдастығының төралқа мүшесі Солтан Жанболат
Түркияда латын әліппесінің қозғалысы күшейе түсті. 1908 жылы
былай дейді: «… Ахаңның төте жазуына жуңгө қазақтары іші-
Түрік парламентінде жаңа әліпби мәселесі көтеріліп, комиссия
нен екінші рет өмір беру, әмбе оның сәтті де өміршең болуы үшін
құрылды. Алайда комиссияда ауызбірлік болмағандықтан, бір
оны тағы да реформалай түсу, бүгінгі өзіміз әлі де қолданып
жылдан кейін тарап кетті.
жүрген күйге әкелу қажет болды. Міне, осы іргелі істі тынды-
1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін Әзербайжанда әліпби
рып, зор да тарихи үлес қосқан адам Әнуар Көкейұлы ақсақал
өзгерту мәселесі қайта көтеріле бастады. 1919 жылы Бакуде
болатын».
Халық ағарту комиссариаты жанынан әліпбиді өзгерту мәселесі
Сөйтіп, 2001ж. соңғы түзетуден бері әліпбиде 34-таңба бар
бойынша комиссия құрылып, бір жыл ішінде латын әліпбиін
делінеді. Оның соңғысы – дәйекше деген атпен жіңішкелік бел-
үйрету мәселесін қойды.
гісі. Ал фонема саны – 33, оның 9-ы дауысты, 24-і дауыссыз деп
ХХ ғасырдың 20-жылдары кеңес үкіметі әліпбиді алмастыру
табылады.
мәселесін көтерді. Араб әрпінен латын әрпіне көшу шараларын
222

223

іске асыруда үкімет тарапынан арнайы дайындық жұмыстары
1923 жылдан бастап Қазақстанда да латын әрпіне негіз-
жүргізілді. Якут республикасы 1921 жылы латын әліпбиіне
делген жаңа әліпбиге көшу мәселесі көтеріле бастады. 1923-27
көшті. 1919 жылға дейін арнайы жазуы болмаған Якутияның
жылдар аралығында жаңа әліпбиді қолдаушылар мен бұрынғы
“Батлинговский” атанған орыс әрпіне негізделген жазуы бар еді.
әліпбиді жақтаушылар арасында тартыс, талас басталды. 1925
1919 жылы якут студенті мерзімді басылым бетіне латын жазуы
жылдан бастап жаппай латыншылардың “Жаңа әліпбишілер
негізінде якут әліпбиінің жобасын жариялап, халық талқысына
үйірмесі” немесе “Латыншылар үйірмесі” құрылды. 1925 жылы
ұсынды. Ол кең қолдау тауып, барлық мектептер мен жоғарғы
Н.Төреқұловтың  “Жаңа әліпби туралы” атты кітабы басы-
оқу орындары осы әліпби негізінде оқыта бастады. 1921 жылы
лып шықты. Қазақстанда латын әрпіне көшу мәселесін Нәзір
Якут  автономиялық  республикасы  жарияланғаннан  кейін
Төреқұлов пен Мұхтар Мурзин көтерді. Олардың бұл бастама-
Новгородов үлгісіндегі латын әліпбиі мемлекеттік әліпби ретін-
лары 1924 жылғы Қазақ білімпаздарының жиналысында үлкен
де қабылданды.
айтыс-тартысқа түсті. Н.Төреқұловтың “Жаңа әліпби неге ке-
1922 жылы 30 қаңтарда Бакуде Нариман Нариманұлының
рек?” деген кітабы Мәскеуде жарық көрді.
ұйымдастыруымен араб жазуын латынға алмастыру мәселесін
1924  жылы  Қазақ  білімпаздарының  съезінде  Халел
көтерген түрік оқығандарының жиналысы өтті. Онда 1922
Досмұхамедұлы  латын
әрпін  алуға
қарсы  болғанмен,  ла-
жылы  орыс  графикасына  көшіруге  қарсы  болған  бұқара
тын әріптерінің жобасын жасауға қатысады. “Ақ жол” газеті-
халықтың наразылығын ескеріп, комитет төрағасы Н.Нариманов
не жариялаған “Қазақ тіліне латын әрпін алу мәселесі” деген
(С.Агамалыоглы) араб жазуын латынға ауыстыру туралы ұсыныс
мақаласында: “Өзіміздің осы күнгі әрпімізді бірден тастай са-
жасады. Ұзақ талқылаулардан кейін бұл ұсыныс қабыл алынып,
лып, латын әрпін алуға қарсы пікірде болсақ та, айналамыздағы
Н.Нариманұлының төрағалығымен жаңа әліпбиге көшуге байла-
желіктің салқыны бізге де тиді. Қолданбасақ та латын әріптерін
нысты арнайы комитет құрылды. Комитет “Жаңа түрік әліпбиі”
біз де тілімізге үйлестіріп көру керек. Топқа түсетін болсақ, біз
атты  кітап  шығарып,  мектептерде  осы  кітаппен  оқытуды
де өзімізге лайық жобамен түсу керек. Пән ретінде қолдануға
ұсынды. 1924 жылы Әзербайжан үкіметі латын әліппесі негізін-
тағы керек”, – дейді. Ғалым латынның 14 әрпі (а, б, д, г, к, л, м,
де құрылған жаңа әліпби шығару туралы декрет қабылдады.
н, о, п, р, с, т, з) қазақ әрпіне сәйкес келетінін, сондықтан оны
Башқұрттар  1924  жылы  жаңа  әліпбиге  көшу  мәселесін
өзгеріссіз қабылдауды ұсынады. Ал ң, ө, ш, қ, ч сияқты әріптердің
көтеріп, Ташкентте өткен ІІ пленумнан кейін Башқұрт үкіметі
латын тілінде жоқтығын айта келіп, оған лайықты шет тілдерде
жаңа әліпби жобасын жасап, оны 1928 жылдың 7 мамырында
(неміс, ағылшын, поляк) қолданылып жүрген әріптерді жазуға
бекітті. Жаңа латын әліпбиіне армяндар 1924-25 жылдан бастап
болатынын көрсетеді. Мәселен, “ш” әрпін ағылшындарша “sh”
көше бастады, 1926-27 жылдары бұл елде 30 шақты жаңа әліпби
деп жазуды ұсынады. Ол әріптерді латынша таңбалағанда,
ұялары мен үйірмелері болып, оған 1460 адам мүше болса, 1928
еуропалықтардан алысқа кептей, солардың қолданып жүрген
жылы мүшелерінің саны 2800-ге дейін жетті.
таңбаларын қолдану қажеттігін де баса айтады.
Абхаз республикасы 1925 жылы профессор Н.Я. Маррдың
...1928  жылдың  қаңтар  айында  Ташкентте  жаңа  әліпби
әліпбиін қабылдады. Түркімен КСР-да 1927 жылдың 7 сәуірінен
Бүкілодақтық Орталық комитетінің
ІІ  пленумы  болып,
бастап  жаңа әліпби комитеті құрылып, 1928 жылы 3 қаңтарда
жаңа әліппе мәселесі бойынша істелген жұмыстардың есебі
Ташкентте өткен ІІ пленумда Түркімен Республикасы Орталық
тыңдалды. ІІ пленумнан кейін қалың бұқараның қалауымен
Атқару Комитетінің қаулысымен латын әліпбиі мемлекеттік ал-
Өзбекстан,  Татарстан,  Башқұртстан  Республикалары  жаңа
фавит ретінде жарияланды.
әліпбидң  алу  туралы  декрет  қабылдады.  Ендігі  кезекте
Түркімендер жаңа әліпбиге көшудің нақты мерзімін 1929
Қазақстан мен Қырым Республикалары латын әліпбиіне көшуі
жылдың 5 қарашасына дейін аяқтауды белгіледі. 1926-27 жылда-
керек болды.
Сол себепті жаңа әліпби комитеті қалың бұқара
ры Өзбекстанда латын әліпбиіне көшуге арналған 19 дайындық
арасына үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу үшін латыншылар
курс ашылды.
қозғалысын ұйымдастыру мәселесін көтерді. 1928 жылдан бас-
224
225

тап Қазақстанда жаңа әліпби (латыншылар) қозғалысы өрістей
бастады.   Республиканың   мерзімді   басылымдарында   қозғалыс
барысы, латын әрпін насихаттау жұмысының барысы туралы
хабарлар жарияланып тұрды.
...Қазақ   латыншылары   1931   жылға   дейін   жаңа   әліпбиге
түпкілікті көшіп болатынын хабарлаған болатын. Бұл шараны іске
асыруда   басқа   республикалар   белсенділік   танытып,   газет-
журналдарды   латын   әліпбиі   негізінде   шығарып,   мектептері   осы
графиканы үйрете бастаған еді. ІІІ пленум “жаңа әліпби барлық
жерде 1-2 жылда толық іске ассын” деген қаулы шығарады. Жаңа
Түрік   Әліпбишілері   Бүкілодақтық   Орталық   Комитеті   мен
Президиумының  құрамына О.Жандосов сайланады. ІІІ пленумға
О.Жандосов жаңа әліпби мәселесі бойынша Қазақстан тарапы-нан
дайындалған   резолюцияны  ұсынды.   Онда  қазақ   халқының  жаңа
әліпбиді қолдайтынын айта келіп, таяу арада жаңа әліпбиді енгізу
шараларын қарқынды түрде дамыту қажеттігі туралы сөз болды.
ІІІ   пленум   Жаңа   Түрік   Әліпбиінің   (ЖТӘ)   Орталық   Атқару
Комитетіне Қазақстандағы ЖӘК жұмысына материалдық қолдау
көрсету қажеттігін ескертті.
...1929   жылдың   24   қаңтарында   ҚАКСР   Орталық   Атқару
Комитетінің   төрағасы   Е.   Ерназаров   пен   осы   комитеттің   хат-
шысы А.  Асылбековтің  қол қоюымен Қазақ Орталық  Атқару
Комитетінің   6   шақырылымының   IV   сессиясының   шығарған
шешіміне сәйкес жаңа латын әліпбиі бекітілді. ІІІ пленум-нан
кейін қазақ латыншыларының конференциясы өткізілді. Онда
1929   жылдың   аяғына   дейін   Қазақстанның   75   000   адамы-на
жаңа   әліпбимен   хат   танытып,   600   000-700   000   дана   жаңа
(латын)   әліпбиін   ел   арасына   тарату   қажеттігі   баса   айтылды.
1929   жылдың   26   ақпанында   жаңа   қазақ   әліпбиін   енгізудегі
Қазақ АКСР IV сессиясының шешімдерін уақытында орындау
мәселесі қаралып, 1929 ж. 1 сәуірінен бастап бүкіл мекемелер-
ге жаңа әліпбиді енгізу, осы мекемелердің қызметкерлеріне 1
маусымына дейін жаңа әліпбиді үйренуді міндеттеу және жаңа
әліпбиді үйренуде оқу кітаптарын, қосымша құралдар шығару,
жаңа әліпбиді үйрететін орындар (пункттер) ашу туралы қаулы
қабылданды.
Жаңа түркі жазуының негізін ұзақ талқылау мен өңдеуден
кейін   1929   жылдың   7   тамызында   КСРО   Орталық   Атқару
Комитетінің төралқасы мен КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі
“Жаңа қазақ алфавитін енгізу туралы қаулы” қабылдады. 1929
жылдың 14 тамызда жаңа әліпбиді Халық ағарту комиссариа-
ты қазақ мектептеріне латын әліпбиін толықтай енгізудің соңғы
мерзімін   1930   жылдың   14   тамызына,   яғни   Қазақстанның   10
жылдық   мерейтойына   дейін   аяқтауды   белгіледі.   Осы   қаулы
бойынша   латын   әліпбиінің   енгізілу   барысын   тексеруге
арналған комиссия құрылды.
Осы жылы жаңа түрік әліпбиінің Орталық Комитеті Одақтық
Орталық   Атқару   комитеті   жанындағы   жаңа   әліпбидің
Бүкілодақтық   орталық   комитеті   болып   қайтадан   құрылды.   Бұл
комитет 1940 жылдың соңына дейін жұмыс істеді. 1940 жылдың
соңына қарай «Латындандырылған қазақ жазуын орыс графика-сы
негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы» Заң қабылданды. КСРО
түркі халықтарының жазуы ретінде орыс әліпбиінің (ки-риллица)
енгізілуіне байланысты комитет таратылады.
Қ.Алдажұманов, Қ.Бурханов, С.Смағұлова, А.Құдайбергенова. 
«Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі:
тарихы, тағылымы және болашағы» (Алматы, 2007) 
жинағындағы мақаладан үзінді

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: