ИСТОРИОГРАФИЯ ИСТОРИИ СТАНОВЛЕНИЯ ТЕЛЕВИДЕНИЯ

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
328 
фоне  формирования  определенной  инфраструктуры  межрегиональных  рынков  техники, 
тележурналистских  кадров,  возникновения  принципиально  новых  типов  телепрограмм. 
Многообразие  социально-политических,  культурных  процессов,  происходящих  в  обществе  на 
макро-  и  микроуровнях,  сложность  и  неоднозначность  происходящих  преобразований,  угроза 
утраты Казахстаном национальной идентичности значительно повышают требования к творческим 
работникам телевидения, к их профессиональным качествам и гражданской позиции. 
Очевидно, что решение стоящих перед современным телевидением проблем, выполнение ими 
роли катализатора общественных процессов, интегратора общества на базе синтеза казахстанских и 
общецивилизационных ценностей невозможно без учета мирового и отечественного опыта развития 
телевидения. Поэтому, осмысление исторического пути, пройденного советским телевидением и его 
региональными  подразделениями,  анализ  достижений  и  просчетов,  извлечение  уроков  и 
применение «работающего» опыта в современных условиях весьма актуально. 
Актуальность  темы  избранной  для  статьи  определяется  ее  недостаточной  научной 
разработанностью, что не соответствует роли, месту и значимости телевидения в жизни советского 
казахстанского общества. 
Телевидение  –  один  из  самых  молодых  средств  массовый  информации,  их  чаще  всего  по 
классификации  относят  к  электронным  СМИ.  История  телевидения  насчитывает  немногим  более 
века.  Естественно,  оно  менее  исследовано,  чем  печатные  СМИ.  Между  тем,  обладая  общими 
чертами  для  всех  СМИ,  телевидение  имеет  и  свою  специфику.  Телевидение,  с  появлением 
спутников  связи  не  знает  национальных  границ,  обладает  высокими  коммуникационными 
возможностям. Большинство развитых стран имеют службы, передающие телерадиопрограммы для 
зарубежного  слушателя.  Развивается  с  каждым  годом  обмен  телепрограммами,  что  многократно 
усиливает  степень  их  политического  и  культурного  влияния  на массовую  аудиторию. В  процессе 
научно-технического  прогресса  и  исторической  эволюции  структура  телевидения  усложнялась: 
появились государственные и частные каналы, центральные и региональные, специализированные, 
информационные, развлекательные. Успешная реализация, по сути, неограниченных и далеко еще 
не  использованных  возможностей  телевидения  в  формировании  общественного  сознания  в  новых 
исторических  условиях возможна при тщательной систематизации накопленного опыта их работы 
в  предшествующий  период.  Этим обуславливается объективная  необходимость   разработки основ 
функционирования  телевидения  в  специфических  условиях  становления  и  укрепления 
государственности Казахстана. 
История отечественного телевидения до распада СССР  тесно связана с историей советского 
телевидения.  Различные  аспекты  такого  массового  средства,  как  телевидение,  изучались  и 
продолжают  исследоваться  искусствоведами,  социологами,  психологами,  филологами  и  
философами.  Однако  объектом    исторического  исследования  это  мощное  средство  информации 
стало сравнительно недавно: первые обобщающие труды по истории телевидения относятся к концу 
60-70-х годов XX века [1]. 
Все  исследования  по  развитию  советского  телевидения  условно  можно  разделить  на  две 
группы: работы, рассматривающие телевидение с культурологических и социологических позиций, 
и работы, посвященные его истории. Среди них можно выделить работы В. Егорова и В. Цвика. Они 
исследовали  начальные  этапы  развития  местного  телевидения,  положение  республиканского 
(краевого,  областного)  телевидения  в  системе СМИ;  использовали  типологический  подход  к 
функционированию  региональных  студий  телевидения  и  средства  реализации  их  творческого 
потенциала; проанализировали динамику и перспективу развития телевидения с учетом изменения 
социально-экономической и политической обстановки. 
Своеобразной  предтечей    своевременного  регионального  телевидения  было  местное 
телевидение  в  системе  средств  массовой  информации.  В  работе  В.  Егорова  «Теория  и  практика 
советского  телевидения»  впервые  вводит  в  научный  оборот  понятие  «региональный  эфир»,  хотя 
очевидно,  что  автор  имеет  виду  местное  телевидение,  которое  представлено  «ведущей 
телевизионной  системой  для  региональной  аудитории»  [2,  с.  54].  Акцентируя  внимание  на 
структуре  Госкомитета  СССР  по  телевидению  и  радиовещанию,  В.  Егоров  поясняет,  что  в  нее 
органично  входит  главное  управление  местного  телевидения  и  радиовещания,  проводящее 
непосредственную работу с республиканскими, краевыми и областными комитетами. Координация 
телепрограмм  требовала  повседневного  внимания  ко  всем  звеньям  телевидения  –  в  центре  и  на 
местах.  Большое  внимание  он  уделяет  дублированию  передач  в  программах  центрального  и 
местного  телевидения.  Отмечая  факт  «наличия  в  стране  разветвленной,  многоязычной  системы 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
329 
республиканского  и  областного  телевидения»,  автор  приходит  к  понятию  «регионального» 
телевидения,  будущее  которого  видит  в  том,  что  «на  этой  базе  будут  вырастать  направления 
вещания, широко представляющие местную тематику» [2]. 
Большое  внимание  детерминантам,  влияющим  на  формирование  программ  местного 
телевидения,  уделял  В.  Цвик  [3].  Он  указывал  на  две  группы  факторов  – общие  и  специфические.  К 
общим,  исследователь  относит  осуществление  функций  вещания,  направленных  на  проведение 
государственной  идеологии  и  политики.  Действительно, особенность  функционирования  информации 
такова, что человек общегосударственное воспринимает сквозь призму местного, через повседневность. 
И  в  этом  смысле  региональное  телевидение  обладает  уникальной  возможностью  –  осуществлять 
процесс  информирования  в  условиях  максимальной  приближенности  к  потребностям  и  ориентации 
человека, в контексте его деловых и межличностных отношений. В работе В. Цвик подчеркивает также 
необходимость координации местных передач с программами центрального телевидения. 
Специфические  факторы,  а  именно  они,  по  мнению  В.  Цвика,  создают  неповторимое  лицо 
местной студии, обусловлены географическими, историческими, социокультурными особенностями 
регионами  и  своеобразием  местной  аудитории  (социально-демографическим,  национальным, 
религиозным составом и т.д.). 
Наряду  с  культурологическим  и  политическим  подходами  к  развитию  телевидения 
сформировалась  вторая  группа  исследований,  которую  отличает  исторический  подход.  В  этих 
работах, во-первых, преобладают исследования общенационального характера над исследованиями, 
посвященному региональному телевидению, во-вторых, отразилась слабость источниковой базы и, 
как  следствие  проявилась  публицистичность  многих  оценок;  в-третьих,  имеет  место  явный 
недостаток  работ  монографического  характера,  преобладание  среди  публикаций  учебников  и 
учебных пособий по телевизионной журналистике, в которые включены разделы по ее истории.  
Если говорить о современных исследованиях советского телевидения, то им присущи общие 
подходы  и  оценки.    Они  касаются  таких  проблем    как  периодизация  и  оценка  отдельных  этапов, 
места и роли телевидения в системе советской пропаганды, эволюции технической базы, кадрового 
потенциала и тематико-жанрового пространства. 
В  литературе  широко  используется  данное  Г.  Кузнецовым  определение  периода  с  1957  по 
1970 гг. как «золотых годов отечественного телевидения» [4], отмеченного поисками и находками, 
озарениями  и  достижениями,  отражавшими  и  общественный  подъем  хрущевской    «оттепели»,  и 
творческую молодость самого телевидения. 
Оценивая эпоху Л.И. Брежнева как «время застоя на телевидении», В. Цвик связывает это с 
внедрением  видеозаписи,  приходом  на  пост  председатели  Гостелерадио  СССР  С.  Лапина  и  его 
волевым решением об исключении некоторых программ из прямого эфира [5]. Представляется, что 
оценки всего периода развития телевидения в эти годы, сформулированные в эмоциональное время 
перестройки,  отражали  противоречивость  эпохи  в  целом,  и  не  менее  противоречивые  процессы  в 
развитии  телевидения,  которые  наряду  с  ужесточением  цензуры  характеризовались  своими 
поисками и находками. 
Р.  Борецкий  «раздвигает»  хронологические  рамки  «застоя»  в  обществе  и  на  телевидении, 
определяя его  периодом с 1964  по  1985 гг. Он  однозначно оценивает  это  время  как  «десятилетие 
идеологического давления, цензурного процеживания каждого текста, изоляции от внешнего мира» 
Г.  Кузнецов,  напротив,  считает  термин  «застой»  непригодным  для  телевидения,  поскольку  «оно 
продолжало  динамично  развиваться,  занимая  все  более  важное  место  в  жизни  страны, 
совершенствуясь технически, а в отдельных сферах и творчески» [6]. 
Обилием  исторических  фактов  и  стремлений  всесторонне,  в  контексте  своей  исторической 
эпохи, рассмотреть основные процессы и тенденции развития советского телевидения, отличается 
работа С. Агапитовой. Оценивая путь, пройденный советским телевидением, наряду с присущими 
ему недостатками, автор справедливо указывает на огромный багаж наработанных жанров, а также 
средств и методов [7]. 
Характеризуя начальный этап в развитии телевидения (50-60 гг.XX в.) Я. Засурский отмечает 
не только бурное развитие местного телевидения, но и радикальные процессы его централизации, 
которые позволили объединить вещательные островки местных студий в «телевизионный материк 
единой  информационной  системы  отечественного  телевидения».  Отмечая  «безусловно, 
прогрессивный  характер»  централизации  процесса  телевизионного  вещания  в  1960-е  годы,  Я. 
Засурский  говорит  о  необходимости  перестройки  (определенной  децентрализации,  своего  рода 
творческом хозрасчете) местного телевидения в 1970-е годы. Возобладавшее в высшем руководстве 
страны  мнение  об  идеологической  нерентабельности  местного  телевидения  и  принятое  вслед  за 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
330 
этим решение о закрытии местных студий, ученый однозначно оценивает как ошибочное [8].  
История  казахстанского  телевидения  начала  исследоваться  как  одна  из  составных  частей 
советского телевидения, и берет свое начало с опубликованных в советский период, а именно в 60-
70  гг.  XX  в.    Труды    исследователей  этого  периода,  отражали  различные  аспекты  развития  и 
функционирования  телевидения. В  качестве  примера  можно  отметить  труды  исследователя  основ 
телевизионной журналистики С. Масгутова [9], исследователя жанров, природы тележурналистики 
Б.  Барманкулова  [10],  исследователя  формирования  и  развития  казахского  телевидения  К. 
Аманбаева  [11],  вначале  исследовавшей  детское  телевидение,  затем  в  целом  казахстанское 
телевидение Г. Ибраеву [12], исследователя вопросов многоязычие на телевидении А.Сулейменова 
[13], исследователя вопросов традиций и новшества на казахском телевидении К. Турсынова [14]. 
При  высокой  степени  централизации  создания  и  совершенствования  системы  телевидения  на 
местах  нередко  давали  о  себе  знать  неповторимые  национальные  особенности.  Выявлению  этих 
особенностей  в  истории  республиканского  телевидения  и  были  посвящены  работы  историков  
Казахстана. К таким исследованиям можно отнести многие работы по истории казахского народа. Темы 
создания  и  развития  телевидения  в  этих  работах  настолько  многоплановы,  что  ее  авторы  заранее 
оговаривают  круг  освещаемых  проблем,  выделяя,  по  их  мнению,    наиболее  важные.  Все  эти 
направления в изучении истории республиканского телевидения представляют несомненный научный 
интерес и позволяют представить в полной мере особенности национального телевидения в республике. 
Внес  весомую  долю  в  формировании  исследования  казахского  телевидения  в  научном 
направлении К. Аманбаев. В работе «Создание и развитие телевидения в Казахстане - действенного 
средства  идеологической  работы  КПСС»  [1]  он  рассматривает  место  телевидения  в  пропаганде 
общественной идеологии в 1958 годах. Недостаток  этой работы в том, что в ней не рассматривается 
история формирования и развития казахстанского телевидения, что вполне понятно и объяснимо с 
точки зрения советской идеологии. 
Что  касается  специальных  научно-исследовательских  работ,  то  диссертации  по  данной 
проблематике  были  защищены  К.Ж.  Турсун  «Традиции  и  новшества  на  казахском  телевидении» 
(Алматы, 1999 г.) [15]; Н.Т. Шынгысова «Проблема молодежных программ казахского телевидения 
(Алматы, 1999 г.) [16]; А.А. Молдабеков «Информационное агентство «Хабар»: проблемы развития 
(Алматы, 2002 г.) [17]. 
За  последние  10-15  лет    среди  трудов  по  истории  телевидения,    прошедших  через  цензуру 
нового  мировоззрения  можно  отметить    К.  Турсына:  «Словарь  телевидения  –  справочник 
тележурналиста»,  «Секрет  голубого  экрана»  [18],  Н.  Омашева  [19]    и  др.  труды.  Значительное 
количество  трудов  об  истории  отечественного  телевидения  принадлежит  заслуженному  историку 
Казахстана, видному ученому К. Аманбаеву. В исследовании казахского телевидения нужно особо 
отметить  ставшую  широко  известную  работу  Л.  Бекетовой  «Организационно-  экономический 
механизм общественного телевидения» [20]. 
Из  всего  вышесказанного  можем  сделать  следующие  выводы:  если  история  Центрального 
телевидения, в целом, получила достаточное освещение в научной литературе (выделены основные 
этапы,  прослежены  оценки),  то  история  регионального,  а  именно  республиканского  телевидения 
разработана недостаточно. 
Таким  образом,  в  условиях  трансформации  казахстанского  общества  в  мировое 
информационное  пространство  значительно  возрастает  роль  телевидения,  как  важнейшего 
социокультурного  феномена.  Телевизионное  вещание  стало  эффективным  средством 
общественных,  социальных  и  экономических  перемен.  Степень  информированности  населения  о 
происходящих  событиях,  и  соответственно  уровень  формирования  общественного  мнения 
определяются  сегодня  не  только  межличностными  отношениями.  Телевидение  –  это  и  институт 
морали,  зона  формирования  ценностных  ориентиров,  представлений,  стереотипов,  значимых  для 
общества.  Оно  прочно  вошло  в  жизнь  людей,  заняв  ведущие  позиции  в  способах  передачи 
информации, играя особо важную роль в формировании информационного пространства страны. 
 
Литература: 
1.
 
Аманбаев  К.А. Создание и развитие телевидения в Казахстане – действенного средства 
идеологической работы КПСС (1958-1970 годы). – Алма-Ата, 1971. – 204 с. 
2.
 
Егoров В.В. Теoрия и практика совeтского телевидения. – М.: Высшая школа, 1980. – 275 с. 
3.
 
Цвик  B.JI.  Парадоксы  развития  местного  вещания.  //  Телевидение  89:  вчера,  сегодня, 
завтра. – 1989. – С. 69. 
4.
 
Егоров В.В. Очерки по истории российского телевидения. – М.: Воскресенье, 1999. – 416 
с. 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
331 
5.
 
Цвик  В.JI.  Телевизионная  журналистика:  История.  Теория.  Практика.  –  М.:  Аспект 
Пресс, 2004. – 381 с. 
6.
 
Борецкий  Р.А.  Телевидение  как  социальная  технология  и  социальный  институт.  //  Сб. 
Телерадиоэфир: история и современность. Под ред. Я.Н. Засурского. – М.: 2005. – 270 с. 
7.
 
Агапитова  С.Ю.  Информационное  вещание  на  ТВ:  эволюция  и  современное  состояние 
(на материале телевидения Ленинграда – Санкт-Петербурга). – СПб.: Роза мира, 2003. – 171 с. 
8.
 
Засурский  Я.Н.  Система  средств  массовой  информации  России:  учеб.  пособие.  –  М.: 
Аспект-Пресс, 2003. – 259 с. 
9.
 
Масғутов С. Көғілдір экран – өмір айнасы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 29 б. 
10.
 
Барманкулов М. Весь мир у вас в квартире. – Алматы: Казахстан, 1972. – 112 с. 
11.
 
Аманбаев  К.  Действенное  средство  идеологической  работы.  –  Алма-Ата:  Казахстан, 
1981. – 204 с. 
12.
 
Ибраева Г.Ж. Типология детских телевизионных передач республиканского телевидения 
(на примере Каз ТВ). / Дис. на соискание канд. филол. наук. – М., 1980. – 150 с. 
13.
 
Сулейменова  А.  Проблемы  многоязычия  в  телевидении  (на  материалах  телевидения 
Казахстана). / Дис. на соискание канд. филол. наук. – Киев, 1992. – 153 с. 
14.
 
Тұрсынов К. Көғілдір экран құпиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 265 б. 
15.
 
Тұрсын Қ. Қазақ теледидарындағы дәстүр жөне жаңашылдық. / Дис. филол. ғыл. канд. – 
Алматы, 1999. – 137 б. 
16.
 
Шыңғысова  Н.Т.  Қазақ  теледидары  жастар  бағдарламасының  проблемалары.  /  Дис. 
филол. ғыл. канд. – Алматы, 1999. – 165 б. 
17.
 
Молдабеков  Ә.Ә.  «Хабар»  ақпарат  агенттігі:  даму  проблемалары.  /  Дис.  филол.  ғыл. 
канд. – Алматы, 2002. – 155 б. 
18.
 
Тұрсын Қ. Теледидар сөздігі - тележурналист анықтамалығы. – Алматы.: «Білім», 2001. – 
251 б. 
19.
 
Омашев Н.О. Қазақ радиожурналистикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 264 б. 
20.
 
Бекетова  Л.  Организационно-экономический  механизм  общественного  телевидения.  – 
Алматы: Дәуір, 1996. – 240 с. 
 
 
Жалекенова Г.Т. 
ХХ ғасырдың 60-90 жылдарында Қазақстандағы телевидениенің қалыптасу тарихының 
тарихнамасы 
Бұл  мақалада  кеңес  телевизиясы  мен  аймақтағы  құрылымдарының  өткен  жолын  зерделеу  мен 
ұғынуды  қажет  ететін  өткен  ғасырдың  екінші  жартысында  құрылған  Қазақстан  телевизиясының 
қалыптасу тарихнамасы туралы мәселелер қарастырылады. 
Кілт сөздер:  тарихнама, бұқаралық ақпарат  құралдары, аймақтық телекоммуникация, телевизия, 
дерек қорлары, идеология 
 
Zhalekenova G.T. 
Historiography of the history of formation of television in Kazakhstan in the 60-90 years of the twentieth 
century 
This article discusses the issues of historiography becoming television in Kazakhstan in the second half of 
the last century, requiring study and comprehension of the historical path traversed by Soviet television and its 
regional offices. 
Keywords: historiography, the media, regional telecommunications, television, source base, ideology. 
 
 
ӘӨЖ: 7.011.26 (574) 
 
Ерғалиева А.Т. – өнертану кандидаты, доцент, М.Өтемісов атындағы БҚМУ 
Шакенова А.Н. – аға оқытушы, М.Өтемісов атындағы БҚМУ 
(Орал қ., Қазақстан), E-mail: shakenova_agipa@mail.ru 
 
БАТЫСҚАЗАҚСТАНДЫҚ КҮЙШІЛІК ДӘСТҮР 
 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
332 
Аннотация. 
Батыс 
Қазақстан 
өңірінің 
күйшілік 
өнері 
қазақ 
халқының 
көркем 
шығармашылығының  биік  белестерінің  бірі  және  көшпелі  өркениетті  қайталанбас  құбылысы  болып 
табылады.  Қасиетті Бөкей Ордасында  30-дан аса күйші дүниеге келіп, олардың әрқайсысы – мәңгілікке 
бағытталған рухани ескерткіштер. 
Кілт сөздер:  төкпе күй, батысқазақстандық орындаушылық өнері, дәстүрлі музыка, жанр, стиль,  
күйдің композиторлық құрылымы. 
 
XVIII-XIX  ғ.ғ.  қалыптасқан    төкпе  орындаушылық  дәстүр  жетекші  жанр  ретінде  ұлттық 
мәдениетіміздің  негізін қалыптастырғаны белгілі. Биікті көксеген Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина, 
Сейтектердің  шығармашылық  қарымы  кең байтақ  қазақ  даласын  тез  серпіп,  тіпті,  көршілес  басқа 
этнос  (орыс,  татар,  башқұрт)  мәдениетінің  дамуына  ықпалын  тигізгені  белгілі.  Сонымен  қатар, 
Ұзақ, Боғда, Соқыр Есжан, Мүсірәлі, Баламайсан, күйлері ұлттық мұрамыздың алтын қазынасына 
айналған дүниелер.  Ал,  ХХ  ғ. киелі  өнер  Қали  Жантілеуов (1902-1993),    Есіл  Қазиев (1927-1985), 
Тұяқберді  Шәмелов  (1951-2012),  Өтеген  Жұмашев  (1927),  Ермек    Қазиев  (1947),  Едіге  Нагиев, 
Бақтығали Айтжанов (1948-2009), Мамай Отарбаев (1951-2011)  және т.б. шығармашылығында өз 
жалғасын  тапты.  Батысқазақстандық  төкпе  күй  өнері  рухани  құндылық  ретінде  биік  белестерге 
көтеріліп,  ал  оның  қайталанбас  үні  шет  ел  өнер  майталмандарының  өздерін  қазірдің  өзінде 
қызықтырып  келеді.  Мәселен,  1973  жылдың  күзінде  Азия  халықтарының  музыкалық  трибунасы 
болды. Осы мәртебелі форумда Құрманғазының «Сарыарқа» күйі ұлы туынды деп танылып, бірінші 
орынды иеленіп, ЮНЕСКО шешімімен ақпарат құралдары арқылы әлемге насихаттау құқығына ие 
болды.  Осы уақыттан бері Құрманғазының жалын шашқан отты күйі туған халқының атын дүние 
жүзіне жайып келеді [2]. 
Дәуір  толғағымен  дүниеге  келген  күйшілер  және  олардың  мәңгілікке  бағытталған 
туындылары заманның аса бір қасірет жағдайын басынан кешті. Бір ғажабы, Жәңгір хан кезіндегі 
қазақ даласында кең етек жайған озбырлық саясат, Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы (1791-1838) 
және  Махамбет  Өтемісұлы  (1802-1846)  бастаған  көтерілістер,  ауыр  эпидемиялық  аурулардың 
ушығуы күйші-жыршылардың үнін өшірмей, керісінше, жігерлендіріп, шығармашылық қуат-күшін 
ұштай  түскені  белгілі.    Қазақ  тарихында  дәл  осы  уақыт  «Алтын  Ғасыр»  атанып,  ұлттық  өнеріміз 
бұрын-соңды болмаған белестерге көтерілді [3]. Ал, ауыл ақсақалдары үлкен тебіреніспен кезінде әр 
үйдің  сәні  ретінде  домбыра  төрге  ілініп,  келген  қонақ  аспапқа  қол  созса,  оның    мәртебесі  артып, 
халық cүйіспеншілігіне бөленетіндігін еске алады. 
Қазақ музыкатану ғылымында батысқазақстандық төкпе күй дәстүрі термин ретінде орнығып, 
осы анықтама негізінде атқарылған ғылыми жұмыстар, дүниеге келген туындылар көптеп жазылып, 
қазіргі  кезде  бұл  бағыт  өз  жалғасын    табуда.  Академик  А.Жұбанов  өзінің  негізгі  және  күрделі 
еңбегін  Құрманғазыға  арнаса  [4],    музыкатанушы-ғалым  П.Аравин  «Даулеткерей  и  казахская 
музыка ХІХ века» [5] атты кітап жазды. Музыка өнері мамандығы бойынша батысқазақстан күйлері 
негізінде  С.Зарухова,  Б.Қарақулов,    Г.Котлова,    Ә.Мухамбетова,    Н.Тифтикиди,  Б.Байқадамова, 
Ү.Жұмакова,  С.Өтеғалиева,  П.Шегебаев,  Г.Джоломанова,  Р.  Несіпбай,  Р.  Жұманиязовалар  [2] 
кандидаттық және докторлық диссертацияларын қорғады. 
Қазіргі кезде отандық музыка тарихы дәстүрлі күй өнері жөнінде тың, деректі жаңалықтарға 
зәру.  Зерттеушілер  тарапынан  өткен  өмір  жетістіктерін  жаңаша  көзқараспен  зерделеп,  сараптау 
жұмыстары  жемісті  атқарыла  бастады.  Атап  айтқанда,  1997  жылы  Дәулеткерей  Шығайұлының 
кесенесі  тұрғызылса,  белгілі  күйші,  А.  Жұбановқа,  Құрманғазы,  Дәулеткерей,  Дина,  Сейтек, 
Байжұма  шығармаларын  табыстаған  Қали  Жантілеуов  (1902-1993)  ресми    түрде  қошеметпен 
жерленді. Жақында Пятимар ауылында (Бес қалмақ) Мәмен Мұратұлының сүйегі табылып,  шыққан 
тегі (бұрын Ералыұлы, қазір Мұратұлы) мен руы – Қара құнан Тана деп анықталды. 2012 жылдың 
күзінде  күйшінің  ақ  күмбезді  мазары  көтеріліп,  оның  ашылу  салтанатына  республикамыздың 
белгілі қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылары мен күйшілері қатысып, ҚР Парламенті Мәжілісінің 
депутаты    Ә.Кекілбай  сөз  сөйлеп,  Жаңақала  жерін  «күйшілер  астанасы»  деп  атады.  Сол  жылы 
еліміздің  музыка  өнері  ҚР  халық  әртісі,  «Құрмет»  орденінің  иегері  Тұяқберді  Шәмеловтан 
айырылып, орны толмас қайғыға батты. Еңселі ел жыл өте өзінің ардақты азаматына Мәмен-атаның 
қасынан  тура  сондай  кесене  тұрғызды.  Алматыдан  күйші  40-жылдан  астам  еңбек  еткен 
қарашаңырақ – Құрманғазы атындағы академиялық халық аспаптар оркестрі арнайы шақырылып, ас 
берілді.  Бұл  шығармашылық  ұжымда Т.Шәмелов қатардағы  музыканттан  бас концертмейстер,  ҚР 
халық әртісі, оркестрдің көркемдік жетекшісі дәрежесіне дейін көтерілді.  
Батысқазақстандық  музыка  зерттеушілері  «Дарын»  мемлекеттік  жастар  сыйлығының 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
333 
лауреаты Е.Нұрымбетов, С.Мәулетова, Н.Сертеков 2005ж. Қаратөбе ауданына барған фольклорлық-
этнографиялық экспедиция барысында XVIII-XIX ғ.ғ. көрнекті күй тарландары Боғда Қараұлы мен 
Ұзақ Мырзабайұлының жатқан жерін тауып, басына тақтайша қойып, ғылыми-ізденіс еңбектерінің 
нәтижесін «Ақжайық өңірінің музыкалық фольклоры» [6] атты кітапта жариялады.  
Атқарылған экспедицияда географиялық тұрғыда аймақтың ең үлкен ауданының музыкалық 
инфрақұрылымы жөнінде деректі ақпарат жиналды. Қазіргі кезде бұл өңірде ата-бабалардан қалған 
тарихи  мұраны  сақтап,  дамыту  жұмыстары  өз  жалғасын  табуда.  Киелі  өнердің  өнегесін  асыруға 
қомақты үлес қосқан күйшілер Бақтығали Айтжанов (1948-2009) пен Мамай Отарбаев (1951-2011)  
есімдері атауға әбден лайық. Жаңақала ауданының халқы бар саналы ғұмырын өзінің туған жеріне, 
өскен өлкенің музыка мәдениетінің көркеюіне арнаған өнерпаз-домбырашыларын үлкен құрметпен 
еске алып, ардақ тұтады. Бізге Б.Айтжанов шығарған «Қуаныш», «Жаңа ғасыр», «Толғау» күйлерін 
жазып  алуға  мүмкіндік  болды.  Композициялық  құрылымы  шағын,  қарапайым  болып  келетін 
туындылардың  мазмұны  терең,  шығу  себептері  әртүрлі.  Мәселен,  «Жаңа  Ғасыр»  шығармасында  
өткен мыңжылдықтың 90-жылдарында ауылдағы мәдени ошақтар жабылып, күйші көңіліне ұялаған 
үміт пен үрейге толы кездер сипатталады. Күйде саға секілді кульминациялық даму шегі жоқ. Бір 
тактіден  тұратын  саға  кенеттен  үзіліп,  орта  буын  тақырыбына  ұласады.  Осындай  элемент  күйдің 
соңында да кездеседі. Ал, «Толғау» және «Қуаныш» туындылары Дәулеткерей орнықтырған «төре 
күйлер» стилінде шығарылған.  
Ғасырдан  ғасырды  артқа  тастап,  біздің  ұрпағымызға  жеткен  күй  өнерінің  генеалогиялық 
тұрғыда  өз  кіндігінен  тараған    ұрпағына  даруы  –  сирек  құбылыс.  Әлемдік  музыка  мәдениетінде 
атақты И.С.Бах әулетінің музыкалық шеберлігі туралы дерек мол. Қазақ музыкасында әнші Мұхит 
Мералыұлының  (1841-1918)  ұрпағы  киелі  өнерді  жалғастырса,  Құдайберген  және  Ахмет 
Жұбановтардың (1906-1968) еңбегін өз балалары сақтап, дамытып, жалғастырушы болғаны белгілі. 
Бөкей орда ауданында туып-өскен Есіл, баласы Ермек, немересі Асылхан Қазиевтар – республикаға 
танымал  дүлдүл  домбырашылар.  Олардың  әрқайсысы  тек  өзіне  тән  шеберлігімен  дараланған 
орындаушылар. Есіл Қазиев (1927-1990) күйдің аңызын тебірене баяндап, шығарманың мазмұнын 
көркем  ойынымен  өте  әсерлі  жеткізсе,  Ермек  Қазиевтің  дарын  тегеуріні  өте  кеш  ашылып,  тек  21 
жасында ғана домбыраға қол созған екен. Ал,  Асылханның есте сақтау қабілеті соншалық, ол бір 
естіген  кез  келген  шығарманы  (күй,  көлемді  пьеса,  күрделі  кесек  туынды)  бірден  бұлжытпай 
қайталай алатын қабілеті бар.  
Ұрпақ сабақтастығы нәтижесінде жеткен киелі күй өнері – аймақтағы көнеден жеткен жалғыз 
мұра  емес.  Елді-мекендерде  әртүрлі  жанрда  туындаған  әндердің  көп  болғаны  белгілі  (қара  өлең, 
қоңыр ән, лирикалық ән, мәтөк әндер, балалар әндері). Жаңақала ауданының Новоказанка ауылында 
біз Хасан Жумин деген кісінің суретін кезіктірдік. Ол республикадағы алғаш бишілер труппасының 
құрамында  болып,  денесінің  ерекше  қимыл-қозғалыстары  үшін  «Сүйексіз  адам»  деп  атанған 
болатын.  1933-1938  ж.ж.  аралығында  Алматыдағы  шығармашылық  ұжымдарда  еңбек  етіп,  сол 
жерден ҰОС аттанып, кейін ол туралы осы күнге дейін ешқандай дерек жоқ.  
Ауданда еңбектің дәмін ерте татып, өмір бойы аянбай тер төккенше жұмыстанған азаматтар 
аз болмаған. Солардың бірі --  Бисен ауылының тұрғыны Айтасов Хамит (1927). Ол 12 жасынан 15 
километр жерден почта тасып, әрі оқып, әрі жұмыс істеген. Кейін, төрт жыл сиыр бағып, үш жыл 
әскер  қатарында  азаматтық  борышын  өтеген  соң,  сол  ауылда  10  жыл  есепші,  25  жыл  ферма 
меңгеруші  қызметін  атқарған.  Көпті  көрген  ақсақалдың  жеке  қоржынында  тарихи  құндылыққа 
татырлық  мол  мәліметтер  бар.  Айтасов  Хамиттің  әкесі  –  Айтас  Ахметов  (1894-1955)  ауылдарды 
колхоздастыру жұмыстарында белсенділік танытып, «Өркен»  колхозының төрағасы (председатель) 
болған.  Кейін,  партия  ұйымының  секретары  қызметіне  дейін  көтерілген.  Ал,  шешесі  Уазипаның 
(1900-1945)  әкесі  Қуанышқали  молда  болып,  мешіт  ұстап,  революцияға  дейін  сол  мешітте  көптеп 
бала оқытқан. Кейін бұл мешіт Ғайнолла деген баласына табысталған.  1928 жылдан, яғни, Кеңес 
үкіметі  орнағаннан  кейін  мешіт  өз  жұмысын  тоқтатқан.  Ғайнолланы  түннің  ішінде  екі  аттылы 
миллиционер келіп, 70 км жерге жаяу айдап әкетіп, түрмеге қамайды. Қорлық-зомбылықтың неше 
түрін  көрген  Ғайнолла,  мешітті  ақыры  үкіметке  өткізеді.  Хамит  ағайдың  келесі  әңгімесі  өңірде 
бақсылық өнердің  кең етек жайғаны  туралы.  Ел  ішінде  ауру-сырқауларға ем-дом  беріп,  жансызға 
жан  беріп,  әулие  атанған  адамдар  да  болған.  Солардың  бірі  Сағи  қазірет    (ХІХ  ғ.).  Топырақ 
бұйырған мекені Қарақұм жерінің қасында. Сәуегейлік қасиет ұрпағына дарып, інісі Сүлеймен де 
қазірет  атанған.  Ертеде  олардың  жатқан  жеріне  халық  ақша  салып,  түнеген  екен.  2005  жылы  бұл 
төңіректі жеке кәсіпкер Нұртай Ахметов қоршап, киелі топырақты жаңғыртқан. Ұлы Отан соғысы 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
334 
кезінде ауылда дәрігерлер тапшы болғаны баршамызға аян. Осы уақытта Омаров Сәрсенғали деген 
кісі  төңірекке  безгек  ауруынан  емдейтін  қасиетімен  танылып  еді.  Ол  темір  сауытты  отқа  қатты 
қыздырып алып, аурудың басын айнала жүгіріп, айқайлап, тек өзі білетін қимыл  – қозғалыстарды 
жасап, кейін жылы көрпеге ауруды орап тастап, ұйықтататын. Оянған соң, адам ауруынан айығып, 
денсаулығы  түзелетін.  Ал,  сынықшылық  бақсылықтың  керемет  үлгісін  біз  Хан  ордасы  ауылынан 
естідік.  Сынықтың  алуан  түрін  емдей  алатын  Айтжан  Кәленбаевқа  (1928-1997)  елеміздің  түкпір-
түкпірінен келген кісілердің саны толастамайтын. Белгілі күйші Шәміл Әбілтаев та бұл кісіден ем 
алып, кейін ауруынан айыққан болатын. 
Бөкей ордасында мәйттерді аралап, көне жазбаларға зер салып, терең үңілу жұмыстарын атқару 
барысында XIX ғ. өмір сүрген орыс қайраткерлері туралы деректерге назар аудардық. 1827 ж. қайтыс 
болған дәрігер Николай Васильевич Шебалинның зиратында белгісіз адам мәрмәр тастың бетіне: 
Пусть арфа сломана, 
Аккорд еще рыдает, 
А душа тоскует по тебе. 
- деп жазып кеткен сөздер осы күнге дейін сыры ашылмаған жұмбақ іспеттес. Н.В. Шебалин 
жергілікті халықты оба ауруынан емдеген атақты дәрігер. Ал, біз үшін тарихи құндылық туғызатын 
дерек  -  Патшалық  Ресейдін  аристократия  зиялыларының  Қазақстанға  көптеп  келгені.  Мәтін 
сөзіндегі  арфа  --  Еуропа  елдерінің  өзінде  сирек  кездесетін  аса  қымбат,  бағалы  аспап.  Мәселен, 
скрипка, виолончель және т.б. шекті аспаптардың төрт құлағы болып, төрт шектің күйі (настройка) 
келтірілсе, арфадан дыбыс шығару үшін 60-70 шектердің құлақ күйін келтіру керек. Сонымен қатар, 
бұның  көлемі мен  салмағы  фортепианодан кем  емес  (40-50 кг)  және   50-60  педальдары  бар алып 
музакалық  аспап  болғандықтан,  оны  тасымалдау  да  әжептәуір  қиындық  туғызады.  Дыбысты 
шығару  әдісі  қазақтың  жетіген  аспабына  ұқсайды,  яғни,  шектері  аспаптың  бойына  керіліп, 
тағылады.  Ал  дыбыс  екі  қол  саусақтарымен  шекті  үстінен  іліп  алу  арқылы  шығарылады. 
Симфониялық  оркестрдің  құрамында  кездесетін  аспапты  үйрену-  қиынның  қиыны.  Арфаның 
күрделі  конструкциясы  оның  білім  беру  саласында  жүйе  ретінде  қалыптасуына  мүмкіндік 
туғызбайды. Элиталы аспапты меңгеруге тек ілу де біреудің ғана қолы жететін. Сонымен,  «Пусть 
арфа сломана» атты цитата дәрігер Николай Васильевич Шебалинге арналғандықтан, кейіпкер және 
осы сөзді жазған адам аспап туралы толық түсінігі бар, классикалық музыка жөнінде талғамы биік 
тұлғалар болғандығы күмән туғызбайды деп ойымызды тұжырымдағымыз келеді.  Бұл ХІХ ғ. Бөкей 
ордасында  зиялы  қауымның  қалыптасып,  ал  ондағы  мәдени-рухани  ахуалдың  жоғары  дәрежеде 
болғанының тағы бір деректі дәлелі. 
Бөкей ордасындағы халыққа білім беру музейіндегі 1905 ж. төрткласстық қалалық училищеде 
«шекті  аспаптар  ансамблі»  деген  сурет  қызығушылық  туғызды.  Құрамында  домбра-прима, 
балалайканың  барлық  түрлері  –  альт,  бас,  контрабас  бар  шығармашылық  ұжым  орыс  халық 
аспаптары  оркестрі  үлгісінде  құрылған.  Суретте  балалайка  ұстаған  қазақтар  да  бар.  Қазақстанда 
өткен  ғасырдын  30-жылдарында  алғаш  рет  А.  Жұбанов  қазақтың  халық  аспаптарын  біріктіріп, 
кейбіреулерін жетілдіріліп, нәтижесінде ұлттық ансамбль ретінде құрылған алғаш шығармашылық 
ұжым дүниеге келген еді (қазір осы ұжым мемлекеттік Құрманғазы атындағы академиялық халық 
аспаптар  оркестрі).  Бұл  ғасырдың  басында,  яғни,  Кеңес  өкіметі  әлі  орнықпаған  кезде  Бөкей 
ордасының халқы ұжымдық ойынның қандай екенін көріп таныс болғанының айғағы. Осы тұрғыда 
А.Жұбанов  қазіргі  қазақ  халық  аспаптар  оркестрін  Н.Осипов  атындағы  орыс  халық  аспаптары 
оркестрінің үлгісі бойынша құрғанын еске алғанымыз артық етпес.  
ХІХ  ғ.  аяғы  мен  ХХ  ғ.  басында  Бөкей  ордасында  театр  өнері  әжептәуір  қалыптасып,  қазақ 
және  орыс  драма  театрлары  өз  жұмыстарын  жемісті  атқарып  отырған.  Қазақ  драмы  театрын 
Мендығалиев Ищанғали басқарып, онда «Малдыбай», «Үйілген үйшік», «Байғұстар» спектакльдері 
қойылып, ал орыс  драма  труппасын  басқарған  Файзи  А.Островскийдың  «Гроза»  атты  туындысын 
сахналаған болатын.  
Өңірде  кең  тараған  аңыз-әңгімелер  күйші  Сейтек  Оразалыұлы  (1861-1933)  туралы.  Оның 
төңірегіне  беделімен  белгілі  болған  Монкей  деген  інісі,  Мария,  София  атты  қыздары,  ал  ұлы 
Есқайыр  әскери  фельдшер  болғандығы  анықталды.  Есқайырдан  туған  Мұқас  қазіргі  кезде 
Астрахань  облысындағы  Карабалинский  ауданында  тұрып  жатыр.  Майор  Сейтеков  Мұқас 
Есқайырұлы ауылға келіп, атасының кіндікқаны тамған мекеніне тағзым еткен. Композитор Сейтек 
Оразалыұлы төңірекке шебер домбырашылық өнерімен қатар, халық игілігі үшін атқарған ерлікке 
татырлық  істерімен  де  елдің  есінде  қалған.  XIX  ғ.  ортасында  өлкеде  Арқадағы  Қоянды 
жәрменкесінен кем емес Хан базары деген ірі сауда-саттық орталығы өз жұмысын қызу жүргізіп еді. 
Жергілікті  халық  қысы-жазы  сол  жәрменкеде 
малын,  жасаған  бұйымдарын  өткізіп,  өзіне 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
335 
қажет  тауарларды  алып,  әжептәуір  күн  көріп  отырған  екен.  Бірақ,  кенеттен  мұнда  барып,  сауда 
жасауға қарапайым халықтын мүмкіншілігі болмай қалады. Базардан қайтып келе жатқан малшылар 
жыл он екі ай бойы күн сәулесі түспейтін 7-8 км қашықтықтағы «қараңғы жолмен» қайтатын. Осы 
бағытта  оларды  Ресей  патшалығындағы  орман  шаруашылығының  күзетшісі  болып  істейін  «қара 
орыс»  (қарақшы  орыс)  алдарын  бөгеп,  алған  заттарын  тонайтын.  Барар  жері,  басар  тауы  жоқ 
халқының  қорлығын  көрген  Сейтек,  бір  күні  малшы  болып  арқасына  саудалаған  заттың  орнына 
темір  диірмен  салып,  қарақшының  алдынан  шығады.  «Қара  орыс»  тиісе  бастаған  кезде,  Сейтек 
қаптағы  темір  диірменімен  оны  ұрып,  жығады.  Осыдан  кейн  сол  орыс  қарақшылық  істерін 
тоқтатып, малшылардың Хан базарындағы саудасы берекелі болған екен. 
Езгіден  көз  ашпаған  халықтың  мұңын  жоқтаған  Сейтек,  өз  өмірін  өңірде  қалыптасып, 
дамыған дәстүрлі күй өнерімен көмкеріп отырғаны белгілі. Оның «Заман-ай», «Он алтыншы жыл», 
«Он жетінші жыл» атты туындыларында заман тауқыметі барынша айқын бейнеленеді. Бірақ күйші 
өз  тағдырына  қайғып,  налыған  емес,  қайта  жүрген  жерінде  халқының  еңсесін  түсірмеу  үшін 
көтеріңкі көңіл-күймен, жадыралы жүретін. Осындай бір әсерлі кештерде ол атағы сол кездің өзінде 
өңірге  кең  тараған  Дина  Нұрпейісовамен  сайысқа  түседі.  Хан  базарында  болған  керемет  күй-
тартыста  Динаның  орындаушылық  шеберлігі  басым  болып,  ол  жеңіске  жетейін  деп  тұрған  кезде, 
Сейтек аяғын шешіп тастап, домбыраны башпайымен тартып, халықты қызыққа батырады. 1928 ж. 
Бөкей  ордасында  клуб  ашылып  соның  басы-қасында  болып,  атсалысып,  ерекше  тебіреніспен  өз 
күйлерімен  қатар  Құрманғазы,  Дәулеткерей,  Дина,  Байжұма,  Соқыр  Есжан,  Түркеш  күйлерін 
тартқан болатын. 
Осы  тұрғыда  Сейтектің  ел  ішіндегі  беделі,  қарапайымдылығы  туралы  2012  ж.  9  ақпанында 
облыстық  «Орал  өңірі»  газетінде  жарық  көрген  Ақжайық  ауданы,  Мерген  ауылының  тұрғыны, 
еңбек ардагері Аманғали Қайсағалиевтің мақаласы толықтыра түседі.  
Өткен заманда Бөкей ордасының Теректі ауыл кеңесінде (тоғызыншы ауыл, кейін Куйбышев 
атындағы ұжымшар құрылған жер) Хұснедден Жәлелов деген кісі болды. Ескіше оқыған, шариғат 
жолын қатты ұстанатын, өте таза, молда кісі болатын еді. Домбыра, ер-тұрман жасайтын. Ағаштан 
тұрмыстық құралдың бәрін шауып, білезік, жүзік те соғатын. 1952 жылы Орданың  бірқатар жері 
әскери  полигонға  берілгендіктен,  көптеген  жанұя,  Ақжайық  ауданының  Мерген  ауылына  келіп 
қоныстады. Сол кісінің әңгімесі: 
-Бір жылы Хан ордасында жәрмеңке-базар болып, соған істеген заттарымды алып бардым,  - 
деп бастады- бір таныс пәтершім болды. Ол үйде менен басқа үш-төрт саудагер тұрып жатыр екен. 
Менімен  бесеу  болдық.  Таңертен  ерте  базарға  барып,  орын  алып,  саудаға  салатын  заттарымды 
жайып, әйтіп-бүйткенше, халық та көбейді. Әркім қолында барын әкелген. Кейбіреулер жылқыдан 
бастап  ешкі,  лаққа  дейн  жетелеп  келіпті.  Күн  біраз  көтеріліп  қалды.  Сауданың  қызып  жатқан 
кезінде бір ірі денелі кісі келіп, «бала, етігіңді көрсетші» деді. Бердім. Қолына алып аударып қарап, 
«қақы қанша?» деп сұрады. Айттым. Жақтырыңқырамаған кейіппен «осы күнде жұрт не болса соны 
көтеріп, бұлдайтын болды-ау», -деп тастап жүре берді.  
Кеш түсті. Заттың өтпегенін жинап, пәтерге келдік. Жиналып, күндізгі көріністерді әңгімелеп, 
«Ана дүнием жақсы кетті. Мына затым төмен кетті», - деп даурығысып басылдық. 
Пеш түбінде бір кісі шапанын айқара жамылып жатыр. Бір мезгілде шай келді. Үй иесі: «Ақа, 
тұрыңыз,  шай  ішеік»,-  деді  оған.  «Іше  беріңдер,  жаңа  ғана  қанып  ішіп  алғанмын,-  деп  еді.  Қой 
келіңіз, Сізсіз отыру бізге үйлеспес», - деп, әлгі кісі тұрып отырды. Қарасам, күндіз базарда көрген 
қартым. Ішім біртүрлі болып кетті. Бетіне тіке қарай алмаймын. 
Біраздан  кейін  жігіттердің  бірі  «Хұсеке,  ән  салып  жібер,  көңіл  көтеріп  отырайық»,  деді. 
Домбыраны алып жіберіп, әндетіп қоя бердім «Сейтектің әні» деп. Біраздан кейін әлгі кісі үй иесіне 
«мына бала не деді?» деді. «Сейтектің әнін салып отыр ғой» деді үй иесі. 
-Е... бала, Сейтекті көріп пе едің? Маған енді абдырау кірді. 
-Жоқ, көрген жоқ едім. Ол кісімен кездесу бізге қайдан болсын. 
-Көрмесең, ол Сейтек мен боламын. 
1888 ж. ауылда асыл тұқымды жылқылар өсіретін конюшня болатын. Сол конюшняның малы 
арнайы  қазылған  «казенный  құдығымен»  суарылатын.  Патшалық  Ресей  үкіметі  жайылымы  мол, 
жері  құнарлы,  қазақтың  шексіз  даласында  өздеріне  жылы  тон  (ішік)  тігу  үшін  қара  түлкілерді 
өсіруді  қолға  алып,  ал  сол  түлкілерді  ерекше  баппен  өсірген  жылқы  етімен  асырап,  өсірген  екен. 
Осыны  білген  Сейтек  айлақорлық  танытып,  түн  ішінде  жылқыларды  ұрлап,  халыққа  тарататын. 
Ғасырлар  бойы  көшпелілердің  тіршілік  қамының  негізгі  арқауы,  аттан  түспеген  халықтың  жан 
серігі, екі мыңжылдық уақыт аралығында қазақтың жер бетінен мәңгі жойылып кетпеуінен сақтап, 
өмірлік  тірегі  болған  тұлпарларының  біреуге  арам  тамақ  ретінде  қор  болуы-  замаң  тауқыметі. 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
336 
Халқының  зар-жылауын  көкірегіне  түйіп,  осындай  жанкешті  тірлігі  үшін  Сахалиндегі  түрмеге 
айдалған  Сейтек  Оразалыұлының  өмірі  мен  шығармашылығы  әлі  толық  зерттелмеген,  ұлт 
тарихында өзіне лайықты орнын әлі алынбаған деп есептейміз. 
2014  ж.  қазақтың  әйгілі  күйші-композиторы,  төре  күйлерінің  негізін  қалыптастырушы 
Дәулеткерей  Шығайұлының  туғанына  200  жыл  толғалы  отыр.  Дәулеткерей  Шығайұлы  бұрынғы 
Бөкей ордасына, қазіргі Батыс Қазақстан облысының Орда ауданына қарасты Қарамола деген 1814 
жылы дүниеге келіп, өзінің ата қонысының 1887 жылы дүние салған. Ата-бабасы Орыс ханнан бері 
қарай хандық биліктен қол үзбеген. Дәулеткерейдің әкесі Шығай Бөкей хан өлген соң сегіз жылдай 
Бөкей  ордасына  хандық  билік  жүргізеді.  Яғни,  хан  тағының  көп  мұрагерлерінің  бірі  Дәулеткерей 
болғаны аян. Алайда, осы кездегі Бөкей ордасындағы төре тұқымдарының арасында хандық билікті 
күйттеуден гөрі халық өнеріне көбірек ден қоюшылық айқын аңғарылады. Дәулеткереймен немере 
болып  келетін  әйгілі  Мұхит  бүкіл  Кіші  жүздегі  ән  мектебінің  туын  көкке  шанышқан  дарын. 
Дәулеткерейдің Арымғазы, Жантөре, Өрейжан сияқты өкше басар інілері төңірегін күймен баураған 
өнерпаздар болған. Тіптен, бел баласы Салауаттың өзі сұлтандық билікті тәрк етіп, күйден көбірек 
жұбаныш  тапқан.  Дәулеткерейдің  туған  жиені  Бөкейханов  Науша  бүкіл  өмірін  нағашысының 
күйлерін насихаттауға арнаса, екінші жиені, Орынбордың кадет корпусын бітірген дарынды түлек 
Бабажанов Салық өмірін халықты билеуге емес, халыққа қызмет етуге арнайды. 
Дәулеткерейдің нәзік психологиялық әйелдер образын сомдаған «Қыз Ақжелен», «Құдаша», 
«Ақбала  қыз»,  сыршыл  көңіл-күйді  бейнелейтін  «Қоңыр»,  «Көркем  ханым»,  бұлбұл  құстың 
поэтикалық образына арналған «Бұлбұл», терең философиялық тебіреніспен шығарылған «Топан», 
«Жігер» күйлері белгілі. Осыдан екі ғасыр бұрын дүниеге келген Дәулеткерей туындылары қазірдің 
өзінде өзінің әрі мен нәрін жоғалтпай, рухани өміріміздің алтын қазынасына айналған мәңгі өшпес 
мұра.  Облысымызда  оның  атымен  қазақ  халық  аспаптар  оркестрі,  көшелер  мен  елді-мекендер 
аталады.  Арнайы  ортада,  кәсіби  деңгейде  күйлері  үйретіліп  насихатталуда.  Бірақ,  кәзіргі  кезде 
дәстүрлі  күй  өнері  заманауи  технология  жетістіктерімен  өңделген  музыка  ағымдарының 
көлеңкесінде  қалып  бара  жатқан  секілді.  Қарапайым  тыңдаушы  бұқаралық  ақпарат  құралдарынан 
қандай музыка естісе, соны тыңдап, соған еліктейтіні белгілі. Ұлтымыздың тарихымен бірге жеткен 
күй өнеріне тыңдайтын құлақ, тебіренген жүрек, саналы ой керек. XXI ғасырдың өркениетті ұрпағы 
халықтың  мұңын  күй  тілімен  сөйлете  алған  ұлы  күйшісінің  мұрасын  концерттерде  орындап, 
конкурстарда сайысқа түсіп, конференцияларда талқыланатындығына сеніміміз мол. 
Осылай,  халқымызға  өшпес  мұра  ретінде  елуден  аса  күйші,  әнші,  жыршыларды  дүниеге 
әкелген  Бөкей    Ордасының  халқы  өткенді  қастерлеп,  келер ұрпақты үлкен үміт  күтуде.  Заманауи 
талаптарға  сай,  дәстүрлі  өнеріміз  өзінің  дамуының  жаңа  белестеріне  көтерілді.  Қоғамдық-
әлеуметтік сұраныстарға сай, облысымыздағы алдыңғы қатарлы университетте мәдениет және өнер 
факультеті өз жұмысын жандандырып, қаламызда тұңғыш рет осы жоғары орнының түлектерінен 
құрылған  халық  аспаптар  оркестрі  ашылып,  оған  ұлы  күйші  Дәулеткерейдің  есімі  берілді. 
Өңірімізде  Дина,  Мәмен,  Сейтек,  Оқап  Қабиғожин,  Шара  Жиенқұлова  атындағы  аймақтық, 
республикалық,  халықаралық  конкурстар  жиі,  жүйелі  түрде  өткізілуде.  Рухани  құндылық 
тұрғысынан топырағы құнарлы өлкеміздің музыка өнері өзінің аймақтық ерекшелігін сақтай тұра, 
Тәуелсіз еліміздің рухани байлығын дамыту жұмыстарын осылай жалғастыруда.  
Экспедиция  мүшелері  ғылыми  іс-сапардың  жемісті  болуын  қамтамасыз  еткен  М.  Өтемісов 
атындағы  БҚМУ  ректоры,  академик  А.  С.  Иманғалиевқа  шексіз  алғыс  білдіреді.  Сонымен  қатар, 
жол сапардың нәтижелі болуына көмек берген Жаңақала ауданының әкімі Л. Хауретденов пен Хан 
ордасы  ауылының  әкімі  М.  Аққалиевқа  ризашылығымыз  зор.  Еліміздің  қалың  тарихы  бар  ең  ірі 
мәдени  ошақтарының  бірі  –  Жаңақала  мен  Бөкей  Ордасы  аудандарында  болған  іс-сапарда 
жинақталған материалдар туған өлкеміздің дамуына септігін тигізеді деген үміттеміз. 
 

жүктеу/скачать 6,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: